Thư Mục

• Ca Dao
• Câu Đố
• Dân Ca
• Di Tích
• Lịch Sử
• Linh Tinh
• Nghệ Thuật
• Ngôn Ngữ
• Phong Tục
• Tín Ngưỡng
• Tục Ngữ/TN
• Văn Hóa

Tìm Bài Trong

Toàn Trang

Ca Dao Tục Ngữ bằng:

Nước nghĩa Việt – Mường: Nghìn Năm Vẫn Tiễn Chân Nhau .

NDĐT - Theo truyền thuyết, làng Nam Cường (xã Thanh Uyên, Tam Nông, Phú Thọ) thờ bà Xuân Nương, một nữ tướng của Hai Bà Trưng. Một năm nọ đình bị cháy, làng cử một đoàn gồm các cụ già và trai tráng vào châu Thanh Sơn kiếm gỗ về dựng lại đình.

Đoàn xuất phát từ bãi sông Thao, lần theo sông Bứa vào rừng đại ngàn để tìm gỗ quý. Họ được bà con dân tộc Mường ở xã Thục Luyện (huyện Thanh Sơn, cách Nam Cường khoảng ba chục cây số) mời về bản nghỉ chân.

Bà con Thục Luyện đã cùng với dân Nam Cường lên núi tìm cây, ngả gỗ đóng bè thả trôi theo sông Bứa về Nam Cường. Bè trôi về đến Thác Thần thuộc địa phận thôn Hùng Nhĩ (nay thuộc phố Vàng, huyện lỵ Thanh Sơn) thì bị mắc cạn. Mọi người ra sức đẩy thế nào bè vẫn không đi. Bỗng nhiên trên núi có nhiều tiếng cười nói, rồi xuất hiện các cô gái Mường của Hùng Nhĩ đi kiếm củi, hái măng. Thấy bè mắc cạn, các cô nói với các chàng trai Nam Cường rằng: Đây là Thác Thần, bè nào đi qua cũng mắc cạn như thế, cứ hát thì bè sẽ qua. Rồi các cô gái xúm vào đẩy bè vượt cạn với các chàng trai Nam Cường. Trai Kinh - gái Mường vừa đẩy bè vừa hát những lời hát giao duyên tình tứ, trai hát một câu, gái hát một câu. Thế là chiếc bè nhích dần rồi qua thác xuôi về Nam Cường.

Vui hội Trò Trám ở Lâm Thao, Phú Thọ

Khi đình làng Nam Cường khánh thành, cảm tạ tấm lòng của người dân hai xã Thục Luyện và Hùng Nhĩ, dân làng Nam Cường mời họ về dự lễ. Nhớ lại lúc vừa đẩy bè, vừa hò hát thắm đượm nghĩa tình, trai làng Nam Cường và các cô gái Thục Luyện, Hùng Nhĩ lại hát những câu hát đối đáp năm xưa.

Từ đó trở đi, dân làng Nam Cường và dân làng Thục Luyện, Hùng Nhĩ kết nghĩa với nhau làm anh em. Họ tự nhận mình là em và gọi bạn là anh, không phân biệt ngôi thứ. Mỗi khi có hội hè, tế lễ, họ qua lại thăm nhau như anh em ruột thịt, ca hát với nhau.

Cũng từ đó, Thác Thần được gọi là thác “Đôi ta” và những khúc hát đẩy bè trên kia được gọi là “Hát anh chị”, “Hát Ghẹo anh” hay “Hát nước nghĩa”. Người dân địa phương thường gọi là “Hát Ghẹo nước nghĩa” hay “Ghẹo Nam Cường”, còn sách báo thì gọi là hát Ghẹo Phú Thọ để phân biệt với hát ghẹo của các tỉnh khác.

Hát Xoan tại đình Hùng Lô, Việt Trì, Phú Thọ.

Hội hát Ghẹo thường bắt đầu khi làng đã tế lễ xong. Buổi hát được tổ chức ở một nhà rộng rãi, mát mẻ, gia đình không có chuyện buồn. Các ông trùm và quan anh ngồi ở sập, giường giữa nhà, các bà trùm, quan chị trải chiếu ngồi ở hai gian bên.

Trước ngày tế lễ một tháng, các cụ trong làng tổ chức một cuộc gặp mặt gọi là Cầu hội diện để quyết định xem có mời nước nghĩa hay không, chuẩn bị người, chọn người hát và ôn luyện ca hát. Ông trùm thường được gọi là quan trùm, các anh là quan anh, các chị là quan chị.

Trai mặc quần áo the, quần trắng, khăn xếp. Gái mặc áo năm thân, áo cánh trắng, quần lụa sồi, yếm điều, thắt lưng màu, đeo xà tích, đầu quấn khăn mỏ quạ. Do là hát đối đáp nên thường hát hai người, người hát nhìn thẳng vào mắt nhau để biểu lộ tình cảm và hát cho khớp. Khi hát, hai bên nước nghĩa xưng hô với nhau rất lịch thiệp, lễ phép: em thưa với anh ạ, em thưa với chị ạ.

Trình tự cuộc hát Ghẹo gồm bốn phần, mà dân gian gọi là bốn giọng, đó là Ví đãi trầu, Giọng sổng, Sang giọng, Ví tiễn chân. Những câu hát Ví đãi trầu cứ được đối đáp liên tục theo lối ứng diễn, cho đến khi các quan anh nhận trầu, ăn trầu cũng là lúc kết thúc phần hát này.

Tiếp đến phần hát Giọng sổng với những bài hát có nội dung đối ý, đối lời. Giọng thứ ba gọi là Sang giọng, được hát để các quan anh, quan chị thể hiện tài nghệ đối đáp của mình. Đây được coi là cao điểm của hội hát. Theo các cụ, ngày xưa Sang giọng có đến 36 giọng khác nhau, hát đến khi trời sáng chưa chắc đã xong.

Tiễn khách ra về, hai bên cùng hát giọng Ví tiễn chân. Phần hát này chủ yếu là ứng tác do tình cảm tự đáy lòng mà ra, chan chứa xúc cảm và sáng tác nghệ thuật, chân đi nhưng lòng muốn ở, cuộc hát kéo dài theo đoạn đường đưa tiễn. Ví tiễn chân hát trên suốt chặng đường đưa nhau về, có khi tới dăm bảy cây số, khi mặt trời lên cao, họ mới chia tay nhau ai về nhà nấy.

Anh về có chốn thở than

Em về ngồi tựa phòng loan một mình.

Anh về tựa bóng sao mai

Đêm khuya em biết lấy ai bạn cùng.

Hát Ghẹo không tổ chức ở đình mà hát ở nhà riêng. Nó không mang nội dung khấn chúc, không có nghi lễ.

Hát Ghẹo nước nghĩa được tổ chức vào ngày khánh thành đình làng Nam Cường, mồng 9 tháng 9 âm lịch. Sau khi tế lễ ở đình, người ta tổ chức hát ghẹo thành những nhóm ở từng nhà dân. Các làng kết nghĩa hát với nhau, nǎm nay làng này làm chủ thì sang nǎm lại làm khách. Đội khách bao giờ cũng chọn nam và đội chủ thì chọn nữ.

Nam Cường tổ chức hát ghẹo vào tháng 9 âm lịch là chủ, đến lượt Thục Luyện, Hùng Nhĩ hát ghẹo tổ chức vào ngày 13 tháng 3 âm lịch, là ngày tế thần Tản Viên thì Nam Cường lại là khách. Đoàn khách thường có 12 nam và một cụ trùm. Nếu đến hát ở Nam Cường thì Nam Cường cử 12 nữ và hai cụ trùm nữ đi đón và hát. Hát suốt một đêm, sáng hôm sau lại đưa nhau về và hát suốt dọc đường với tình cảm nhớ thương lưu luyến. Các cụ dùng một chiếc đóm tre bẻ gập từng khúc một để làm dấu, gọi là bẻ cò. Bên thua sẽ phải lấy áo, mũ… trao cho bên được, khi tan cuộc hát thì trả lại cho nhau.

Hát Ghẹo không gắn với tín ngưỡng, không gắn với lễ nghi hội làng, nhưng nó lại là một bộ phận của hội làng. Chủ đề tình yêu lứa đôi, tình cảm nam nữ quán xuyến toàn bộ nội dung lời hát. Nếu có phản ánh về các vấn đề trong cộng đồng làng xã, thì hát Ghẹo cũng chỉ mượn vấn đề xã hội để bộc lộ tình cảm lứa đôi mà thôi. Hầu hết các bài bản, làn điệu trong hát Ghẹo có lời ca bày tỏ các trạng thái tình cảm vui, buồn, hờn, giận. Đó là nỗi buồn nhớ thương nhau, da diết mà đằm thắm, chân thành mà giản dị của quan anh, quan chị.

Biểu diễn hát Ghẹo tại Tam Nông, Phú Thọ.

Hiện nay, không ít người nhầm tưởng có một loại hình dân ca mang tên Xoan Ghẹo ở Phú Thọ. Thực ra là dân ca Xoan và dân ca Ghẹo. Mặc dù hai điệu dân ca này đều là nghệ thuật bản địa độc đáo của Đất Tổ, nhưng hoàn toàn khác nhau. Làng Nam Cường không có tục hát Xoan, song lại nằm trong vùng có hát Xoan. Vùng hát Ghẹo cách các làng gốc hát Xoan khoảng 30km.

Sinh hoạt hát Xoan và sinh hoạt hát Ghẹo có nhiều điểm tương đồng như tục kết nghĩa, cách xưng hô, ứng xử, nội dung lời ca, tính chất âm nhạc... Có giả thiết đưa ra là, hát Ghẹo có thể là sự tiếp nhận và biến đổi của hát Xoan. Huyện Tam Nông có hát Xoan ở xã Hương Nộn và hát Ghẹo ở các xã Thanh Uyên, Tam Cường và Hương Nộn. Hát Ghẹo ra đời sau hát Xoan khá lâu, khi đã có thiết chế đình làng. Trong khi hát Xoan lấy cửa miếu, cửa đình làm không gian diễn xướng thì hát Ghẹo được tổ chức ở nhà riêng. Hát Xoan là dân ca nghi lễ - phong tục, có nội dung tín ngưỡng với mục đích thờ thần, cầu thần ban phát phù trợ cho dân làng tứ thời tiết lập, mưa thuận gió hòa, nhà nhà no đủ, đông đàn dài lũ, nhân khang vật thịnh, quốc thái dân an... Còn hát Ghẹo là hình thức hát đối đáp giao duyên nam nữ, thường được tổ chức vào những ngày hội mùa xuân, mùa thu, ngày hội được mùa và những đêm trăng sáng. Hát Ghẹo không có múa và nhạc cụ đệm như hát Xoan.

Hát Ghẹo Nam Cường hay còn gọi là hát Ghẹo Phú Thọ đưa chúng ta trở về với cuộc sống của những người nông dân yêu ca hát, về với làng quê thanh bình, dòng suối, khóm trầu, cây cau, đồng lúa. Đây là sản phẩm văn hóa và giá trị tinh thần của chung hai dân tộc Việt - Mường duy nhất chỉ thấy ở Phú Thọ. Chưa ở đâu có tục kết nghĩa hàng nghìn năm giữa hai dân tộc Kinh - Mường mà lại bền bỉ theo thời gian như thế. Ngày nay, tục hát Ghẹo nước nghĩa không được duy trì như xưa, nhưng nhiều bài hát Ghẹo đã phổ biến khắp nước.

Hát Xoan đã trở thành tài sản chung của nhân loại. Thiết nghĩ, hát Ghẹo nước nghĩa Phú Thọ cũng cần được vinh danh để phát huy giá trị văn hóa cổ truyền của nó trong đời sống đương đại.

Post ngày: 06/27/16 

Sưu Tầm Tài Liệu và Web Design

Kỹ Thuật Truy Tầm

Sưu tầm Nhạc Dân Ca