Thư Mục

• Ca Dao
• Câu Đố
• Dân Ca
• Di Tích
• Lịch Sử
• Linh Tinh
• Nghệ Thuật
• Ngôn Ngữ
• Phong Tục
• Tín Ngưỡng
• Tục Ngữ/TN
• Văn Hóa

Tìm Bài Trong

Toàn Trang

Ca Dao Tục Ngữ bằng:

Cổ nhơn: Trò chơi dân gian và trí tuệ


Không biết từ bao giờ, người dân thị trấn Bồng Sơn (Hoài Nhơn) đã quen với trò chơi cổ nhơn trong ngày tết cổ truyền, thiếu nó như thiếu bánh tét, bánh chưng, hoa mai vậy. Những người già kể lại rằng, trò chơi cổ nhơn bắt đầu từ trong cung vua. Đầu năm trong hội xuân, vua ra một bài thơ, quần thần đọc và đoán ý, ai đoán đúng được thưởng. Trò thả thơ dần dần được lưu truyền ngoài dân chúng và biến đổi thành trò chơi cổ nhơn.



Một điểm vui chơi cổ nhơn ở thị trấn Bồng Sơn (Hoài Nhơn)

Dân gian mà trí tuệ

Trò chơi cổ nhơn bắt đầu khi người cầm tịch (Ban tổ chức) ra bốn câu thai (câu thai gồm 4 câu thể lục bát hoặc thất ngôn tứ tuyệt) vịnh về một trong 36 con trong bảng tịch. Câu thai được treo trên cây nêu trên có lá cờ hội. Người chơi dựa trên câu thai để luận ra con gì. Nội dung những câu thai rất rộng, bàn từ cổ chí kim, người ra thai phải thông sử sách, giỏi về chữ nghĩa...

Người tham gia chơi cổ nhơn từ em bé đến cụ già, thanh niên, phụ nữ đều có lí của mình để bàn. Nhưng để bàn được, phải là người giỏi chữ nghĩa; để đánh được là người phải hiểu về thời cuộc, tâm lý… Trên bảng tịch 36 con, mỗi con có hai tên, tên thường gọi và tên tộc, người xổ thường dựa theo tên tộc để xổ. Người đánh tự chia ra bốn bộ hoặc vùng như: sơn, thủy...Trong 36 con thì con Chí cao (con trùn) được coi là ông tổ cổ nhơn, thường nhà cái không xổ con này.



Cây nêu dùng để treo câu thai trong trò chơi cổ nhơn

Trước kia, sau khi xổ, người cầm tịch phải đưa ra cái lí, cách luận của mình. Nếu ai có cách giải hay hơn thì được thưởng. Không giống như xổ số, người đánh trúng không phải đỏ đen, may mắn mà là người luận có lý nên trước khi đánh cổ nhơn người chơi bàn rất kỹ, người bán tịch thường là người biết bàn, luận về thai sao cho có lý để thu hút người chơi. Cuộc chơi là cuộc đấu trí, thi tài giữa người chơi và người cầm tịch nhưng không phải là thi tài cao thấp mà kiểu kẻ giỏi trốn người giỏi tìm. Có thể lấy một ví dụ câu thai:

Việt Nam con cháu Lạc Hồng
Ngàn năm rạng rỡ chiến công lưu truyền
Bảy lăm thống nhất hai miền
Xây nền độc lập, yên vui mọi nhà.

Người chơi có thể luận từ "con cháu" là phước tôn (con chó), hoặc hiệp hải (con ếch) hai miền thống nhấ... Người cầm tịch luận ra: phùng xuân (con Công). Phùng xuân là trùng phùng mùa xuân 75, mùa xuân với chiến công vĩ đại của dân tộc thống nhất đất nước...

Vui chơi có thưởng

Ai đến Bồng Sơn từ ngày 30 Tết đều nhận ra một không khí sôi nổi và vui vẻ từ những bảng tịch dọc đường. Có khoảng trên một trăm người tham gia bán cổ nhơn trên khắp phố. Từ những quán café, bàn nhậu; từ những đám trẻ, những chị đi chợ xuân; từ những giấc mơ trong cơn ngủ đến cả lời chúc đầu năm… đâu đâu cũng nghe luận bàn về cổ nhơn, không khí càng vui vẻ hơn khi có người nào đó bàn hay, chí lí, "gãy" nghĩa. Từ trẻ em đến người lớn, tụ tập quây quần ít muốn đi xa, chỉ muốn ngồi bàn cho ra lẽ. Đánh cổ nhơn trúng không chỉ vui vì được thưởng (1 thưởng 25) mà còn tự hào vì trước đám đông mình là người luận đúng.

Anh Trí, một người rất đam mê cổ nhơn cho biết: "Nếu Tết không có cổ nhơn thì không ra ngày Tết, ở đây quen rồi, nó là món ăn tinh thần của người dân nơi đây". Ai cũng có cảm nhận như vậy, không có cổ nhơn hình thư thiếu một cái gì đó cho một cái Tết cổ truyền. Mỗi lần hạ nêu, người trúng reo lên; người không trúng trầm ngâm suy nghĩ và luận tiếp vì sao như vậy...

Hội xổ cổ nhơn là những người lớn tuổi am hiểu về luật chơi đóng góp cổ phần. Doanh thu một lần xổ khoảng 100 triệu đồng với hơn 4.000 lượt người tham gia. Với số tiền lớn như vậy thì việc ăn thua ảnh hưởng rất lớn đến cái hay, vẻ đẹp của giá trị văn hóa này. Nhiều lúc người cầm tịch xổ con gì không liên quan đến thai, nghĩa là ít người đánh nhất để xổ hoặc không cắt nghĩa công khai trước công chúng. Người ra thai, người xổ và người giải đáp là ba người khác nhau trong hội nên đề ra chưa thuyết phục người chơi. Việc thắng thua cũng ăn sâu vào người chơi, nhiều người đánh xong rồi mới luận thai…. Nhiều người rất bực bội nhưng bảo không luận thì không thể.

Cổ nhơn kết thúc vào mùng 5 Tết, mỗi người có một cảm xúc khác nhau vui, tiếc… nhưng đó chính là dư âm của những ngày Tết vui nhộn, tạo niềm phấn chấn cho một năm mới.

(Theo Baobinhdinh)

Tết vui với xổ Cổ nhơn



Không biết từ bao giờ, người dân ở thị trấn Bồng Sơn và các xã lân cận như Hoài Tân, Hoài Đức (huyện Hoài Nhơn) đã quen với trò chơi Cổ nhơn trong ngày Tết. Có người mê đến nỗi, dù đang sống xa quê hương, nhưng cũng gọi điện thoại về để... chơi.

 

Nơi bán và luận bàn Cổ nhơn. Ảnh: Ngọc Oanh

* Nét vui ngày xuân

Vẫn còn những ý kiến khác nhau về nguồn gốc của trò chơi Cổ nhơn. Tuy nhiên, qua tìm hiểu chúng tôi được biết, người đem trò chơi Cổ nhơn về phổ biến ở Bồng Sơn là ông Tú Diêu. Và cũng từ mấy chục năm nay, ở Bồng Sơn, trò chơi dân gian mà trí tuệ này đã được duy trì, trở thành một phần không thể thiếu trong không khí ngày xuân.

Ở Bồng Sơn, Cổ nhơn bắt đầu từ 29 Tết và kết thúc vào mùng 5 Tết. Ai đến thị trấn Bồng Sơn những ngày này đều nhận ra một không khí sôi nổi và vui vẻ từ những bảng tịch dọc đường. Hàng ngày, có khoảng trên một trăm người tham gia bán Cổ nhơn trên khắp phố và khoảng 5 nghìn lượt người tham gia chơi mỗi lần xổ buổi. Từ những quán café, bàn nhậu; từ những đám trẻ, những chị đi chợ xuân… đâu đâu cũng nghe luận bàn về Cổ nhơn. Không khí càng vui vẻ hơn khi có người nào đó bàn hay, chí lý.

Anh N.V.Quốc (xã Hoài Đức), cho biết: “Chơi Cổ nhơn đã thành cái nét truyền thống của vùng đất này. Người dân ở địa phương mê, người đi xa cũng mê. Như Tết này, có nhiều Việt kiều hiện đang sống ở Mỹ, ở Canada... cũng gọi điện về cho người thân hỏi câu Thai rồi bàn luận và gọi điện về nhờ mua giúp”.

Tỷ lệ trúng trong trò chơi Cổ nhơn là 1 chung 25. Tất nhiên trong cuộc chơi thì phải có kẻ thắng người bại, nhưng trong Cổ nhơn, ít thấy chuyện cay cú ăn thua. Mỗi lần hạ nêu, người trúng reo lên, vui vì mình luận giỏi, đoán trúng ý nghĩ của nhà cái và được mọi người nể trọng về khả năng am hiểu, luận giải; còn người thua thì nghĩ mình đoán chưa tới và trầm ngâm suy nghĩ để luận tiếp…



* Đấu trí bằng... thơ

Những người cầm cái trò chơi Cổ nhơn thường là những người giỏi văn chương, nhà giàu, có khả năng “đọc được” suy nghĩ của người chơi rất cao. Thường thì “đề” Cổ nhơn gồm 4 câu thể lục bát hoặc thất ngôn tứ tuyệt, song thất lục bát, vịnh về một trong 36 con trong bảng tịch, gọi là câu Thai (câu thả). Câu Thai được phát hành tại văn phòng của Hội xổ Cổ nhơn, con đề được treo trên cây nêu công khai trước công chúng (đầu buổi xổ), trên có lá cờ hội. Người chơi dựa trên câu Thai để luận ra con đề gì. Do nội dung câu Thai rất rộng, gồm nhiều vấn đề trong cuộc sống, con người, quê hương... nên người ra Thai phải thông sử sách, giỏi về chữ nghĩa… Người tham gia chơi Cổ nhơn khá đa dạng, từ em bé đến cụ già, nhưng để bàn được, phải là người giỏi chữ nghĩa, hiểu thời cuộc…

 

Nhà cái mở đề kết quả Cổ nhơn. Ảnh: Ngọc Oanh

Trong chơi Cổ nhơn, người đánh trúng không phải chỉ dựa vào may mắn, mà phải là người luận có lý, nên trước khi đánh, họ thường bàn rất kỹ. Người cầm tịch cũng phải biết bàn, luận về Thai sao cho có lý, làm cho người chơi bất ngờ mà thán phục, có vậy mới thu hút được người chơi. Do vậy, cuộc chơi trở thành cuộc đấu trí giữa người chơi và người cầm tịch. Chẳng hạn như câu Thai: “Cầu Thị Nại bắc qua Nhơn Hội/ Bình Định ta phơi phới tương lai/ Giàu tài nguyên lắm nhân tài/ Chung tay xây dựng ngày mai mạnh giàu” thì người chơi có thể luận từ con cháu là “địa lương” (con lươn), hoặc “hiệp hải” (con ếch) nối hai vùng đất… Người xổ luận ra “thượng chiêu” (con én), làm cầu Thị Nại và Khu kinh tế Nhơn Hội là “thượng chiêu” của tỉnh nhà... Câu Thai không hay là câu Thai chứa ẩn ý nhưng giải thích khiên cưỡng, chỉ làm cho người chơi bàn tán chê bai.

Ngoài việc ra những câu Thai có tính lắt léo, nhà cái đôi khi lại chơi trò mẹo để đánh vào sự bất ngờ của người chơi. Như xuân Đinh Hợi năm nay, chiều 29 Tết, nhà cái xổ ra “con ngỗng”, sáng mồng 1 Tết lại đưa ra câu Thai: “Bính Tuất đi, Đinh Hợi về” để người chơi tha hồ bàn luận, nhưng cuối cùng kết quả lại ra “con ngỗng” nữa.

Trong trò chơi Cổ nhơn, người chơi và nhà cái thường có những quy tắc bất thành văn để không sát phạt nhau. Ví như người chơi thua quá nhiều, có thể đến thẳng nhà cái để xin một câu Thai miệng có sự gợi ý sát sườn để luận mà đánh. Có lần, một người đến gặp nhà cái xin câu Thai miệng. Nhà cái không nói không rằng, chỉ bẻ một cành cây bỏ xuống đất. Người đánh luận rằng: bẻ cây giống như cưa ngọn. Mà cưa ngọn nói lái là con ngựa. Vậy mà đánh trúng. Thứ hai là trong nguyên tắc ra đề Cổ nhơn, nhà cái không nên “phạm húy”. Vì nếu “phạm húy” thì “Tổ” không đãi. Ví như năm nay, mùng 2 Tết, nhà cái xổ “con thỏ”, nằm trong bộ trạng nguyên. Nhưng sáng mùng 3 lại xổ ra “con tôm”, nằm trong bộ hành khất. Người ta cho rằng từ “trạng nguyên” không thể làm “hành khất” được, vì thế mà nhà cái thua nặng.


Công Tâm - Ngọc Oanh

__________________________________________________ _________________________________
Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Nhân cho rằng: “Trò chơi Cổ nhơn gần giống với trò chơi Hò Bài thai, một trò chơi dân gian rất phổ biến ở vùng Bình Trị Thiên. Theo nhà nghiên cứu Tôn Thất Bình (Huế) thì “Hò Bài thai là lối hò lấy tên các con bài trong Bộ Bài tới để làm đề tài. Bộ Bài tới là bộ bài dân gian sáng tạo, nguồn gốc phát sinh theo một số nhà nghiên cứu là từ Bình Định”. Xổ Cổ nhơn ở Bình Định cũng như Hò Bài thai ở Bình Trị Thiên có liên hệ về nguồn gốc với một lối chơi mà cổ nhân gọi là Hò Thai. Đây là loại chơi đố bằng thơ, các cụ thường dùng để chơi vui trong dịp chơi xuân... Ý nghĩa của chữ “thai” trong Hò Bài thai cũng như chữ “thai” trong câu thai của xổ Cổ nhơn đều là “thai nghén”. Câu xướng lên thai nghén cho một con bài, một Cổ nhơn, giúp hướng đoán định cho người chơi”.

K.N

 

T

Sưu Tầm Tài Liệu và Web Design

Kỹ Thuật Truy Tầm

Sưu tầm Nhạc Dân Ca