| |
Cuộc Di Cư Của
Chữ Nghĩa
Vietsciences- Nguyễn Văn Lục
04/10/2005
Năm 1954, người ta nói đến cuộc di cư người, thật ra còn có cuộc di
cư chữ nghĩa nữa. Người đi, chữ cũng đi theo. Chữ nghĩa miền Bắc
cũng lềnh kềnh, lếch thếch nối đuôi nhau lên tầu há mồm. Chuyến đi
gian nan của nguời di cư thế nào thì chữ nghĩa cũng vậy. Chữ ở lại,
chữ ra đi, chữ nào còn, chữ nào mất. Chẳng ai còn tâm trí đâu để lưu
tâm tới điều đó. Chữ được di cư vào miền Nam, chở đi rồi, bao nhiêu
chữ đã rơi rụng, vung vãi dọc đường. Bao nhiêu chữ đã sống còn sau
khi đã hội nhập với chữ bản địa.
Phải đợi đến sau ngày 30 tháng tư 1975, người ta mới có thể biết
được sự còn mất này một phần nhờ so sánh chữ nghĩa giữa hai miền.
Hình như cũng ít ai để ý đến cái mất, cái còn của chữ nghĩa, vì có
quá nhiều cái mất cái được được lớn hơn. Cái mất lớn hơn đó để người
khác lo, người viết lạm bàn về số phận chữ nghĩa người di cư sau
1954 và nếu có dịp về chữ nghĩa của người di tản.
Phần 1.- Chữ mòn theo thời gian.
Cho dù không có cuộc di cư, chữ nghĩa cũng cách này cách khác bị xói
mòn. Sự mất còn này trước hết là do sự xói mòn của thời gian . Chữ
nghĩa như một vật dùng một lần thì còn ngon, nhưng dùng nhiều lần
thì mòn hay cùn đi. Như cái kéo cắt mãi cũng phải cùn. Dao băm mãi
cũng lụt đi. Khen đi khen lại đâm nhàm tai. Yêu nhau lắm, cắn nhau
đau, hay ít ra cũng chán. Đùa dai hoài đâm
nhạt như nước ốc. Hình như chữ nghĩa dị ứng với cái lập đi lập lại.
Tất cả những ngữ nghĩa trên chỉ ra một điều: Thời gian và sự đi lập
lại có thể làm xói mòn, hoen rỉ chữ nghĩa. Tâm lý con người lại ưa
chuộng cái mới, cái lạ. Như trong tình yêu, dùng chữ đó với nhau lần
đầu, trọng lượng của chữ nặng lắm, thấm thía lắm, cảm động lắm. Dùng
lần thứ hai thấy nhẹ đi rồi. Phải tăng cường độ nghĩa bằng những chữ
lắm, nhất, số một. Có khi cả bằng tay chân vẫn chưa đủ. Tăng lời thề..
Hình như vẫn hụt.
Trong văn chương, ta cũng gặp cảnh ngộ tương tự. Nhất là trong lãnh
vực thơ . Thơ là khơi nguồn cho sáng tạo chữ mới, văn ảnh mới,
biểu tượng mới. Còn nhớ, hồi thơ Nguyên Sa xuất hiện đúng lúc khi mà
cuộc di cư đã hoàn tất. Chữ nghĩa thơ của ông còn nóng hổi, thơm
phức như bánh mì mới ra lò. Nhiều cô cậu, ghi ghi chép chép để dùng
lại :
Áo nàng vàng, tôi về yêu hoa cúc. Áo nàng xanh, tôi mến lá sân
trường.
Chữ nghĩa đó được truyền tay, đến người cuối cùng có thể chỉ là
chiếc bánh mì nguội. Cứng như đá. Thật ra, thơ đó có một vài văn ảnh
mới. Mới với người đọc thôi. Nguyên Sa đã gợi nguồn cảm hứng từ
người tình là cô Nga ( sau này là bà Trần Bích Lan) . Có thể lúc mà
thơ đó mới ra lò, đối với ông, thơ văn đó chả có ấn tượng gì nữa.
Nhưng mới người cũ ta. Có lẽ vì vậy mà nhà thơ suốt đời mang cái
nghiệp phải sáng tạo cái mới. Sáng tạo không ngừng.
Số mệnh chữ nghĩa mỏng manh như số phận con người. Thời gian như
thước đo chiều dài ngắn của chữ nghĩa, đồng thời cành báo về cái hữu
hạn của nó. Sự sợ hãi của Nguyễn Du phải chăng cũng từ đấy mà ra.
Chữ có thế vắn số nên có nhiều chữ đã trở thành chữ cổ ít ai nhắc
tới. Còn nhớ, hồi mới di cư
vô Nam, người Bắc
sửng sốt nhất, nghe lạ tai nhất là chữ
Mã Tà. Mã tà thời tây
là gọi là Hiến Binh, sau này trong Nam gọi là Cảnh sát, ngoài Bắc
gọi là Công An. Không biết vì lý do gì, chữ Mã tà sau khoảng hai năm
gì đó, không còn nghe ai nói nữa. Cũng vậy, theo sách vở
(1), chữ manh nghĩa là nhỏ mọn. Người đời chỉ còn nhớ
váng vất khi nó đi với chữ khác như mong manh, tan manh, chiếu manh,
manh áo, manh mún. Một chữ khác như chữ Khem, nghĩa là kiêng
cữ. Nếu nó không cặp bạn với chữ Kiêng thì người ta không còn nhận
ra nó như Kiêng khem ra nắng, ra gió. Chữ khác như chữ
Lụn,
nghĩa là hết, người ta cũng chỉ dùng trong một số trường hợp hiếm
hoi : Tim lụn có nghĩa tim đèn cháy hết, lụn năm, lụn ngày, mềm lụn,
lụn xuống, lụn mạt. Mấy ai còn nhớ, còn biết, còn
sử
dụng những chữ cổ trên. Nhưng có chết đi mới có sống lại, cái chết
đi ung mầm ra cái mới. Nhờ vậy mà chữ nghĩa thay đổi và tiến bộ, mỗi
ngày một đa dạng, một phong phú và chuẩn xác hơn. Thời gian đã là
một nhẽ, cộng thêm dụng ý của người sử dụng chữ làm chữ nghĩa sống
dở, chết dở. Từ nay, chữ có thêm nghĩa. Chữ và nghĩa. Chữ dùng giống
nhau, nhưng nghĩa thì mỗi người hiểu một nghĩa. Rầy rà từ đấy mà ra.
Huyền thọai về việc xây tháp cổ Babel phải chăng là một bằng cớ báo
trước về sự sa đà của ngôn ngữ, chữ nghĩa và đến cả số phận của nó
nữa.(2)
-----------------------------------------------------------------------------
Trong từ điển Từ Việt cổ, nhà xuất bản
Văn
hóa thông tin, Hà nội 2001 các tác gia Nguyễn
ngọc San, Đinh văn Thiện cũng đã thu tập được gần một ngàn chữ cổ
như các chữ vừa nêu trên..
Theo Thánh kinh, các con của ông
Nô-ê (Noé,
Noah) muốn xây một cái tháp ở Babel (Thành Babylone ) để tới
được trời cao.. Chúa thấy sự cao ngạo đó nên muốn dẹp tan ý định
ngông cuồng đó bằng cách tạo ra sự lẫn lộn và phức hợp của các ngôn
ngữ. Quả nhiên ý định xây tháp không thành, vì mỗi người nói và hiểu
khác nhau.
----------------------------------------------------------------------------
Số phận chữ nghĩa, cái sống, cái chết của nó là sống mòn, chết mòn,
chết từ từ. Mỗi ngày của nó là một bước ngắn lại. Cả làng, cả nước
đang dùng, vậy mà không đâu biến đi đằng nào.. Từ mòn đến là hay, nó
gợi lên văn ảnh của một đồ vật mới đầu bóng loáng , sáng choang, mầu
sắc rực rỡ, hấp dẫn người ta. Ai ai cũng mê, cũng nói, cũng dùng.
Chữ trở thành thời thượng. Càng được dùng, càng nhiều người nhắc đi
nhắc lại, càng phổ biến thì cái nguy cơ mất lúc nào không hay. Chữ
vẫn đó, mà nghĩa đã mất dần . Cái xe chở chữ, lúc chở chữ này, lúc
khác chở chữ khác, hoặc dán nhãn hiệu khác. Nó đã chở như thế bao
nhiêu chuyến, đã thay hình đổi dạng bao nhiêu lần.
Nói như thế thì chữ mòn hay nghĩa mòn. Cái nào mòn trước, cái nào
mòn sau. Chữ là cái chuyên chở nghĩa và một chữ có thể có nhiều
nghĩa, tùy theo vị trí của nó trong câu nên nghĩa dễ bị mòn hơn chữ.
Chẳng hạn , chữ cái và con. Chữ chỉ có hai, nhưng nghĩa thì nhiều
lắm nên nghĩa lúc thế này, lúc thế khác. Cũng là con , nhưng con dao,
con với cái, nhỏ con, con dại cái mang, con đĩ, cỏn con. Nhưng cũng
không thiếu trường hợp cả hai đều mệnh yểu.
Chữ càng mòn nhanh nếu nó chuyên chở nhiều nội dung, ý hướng của
người dùng.Tất cả tuỳ thuộc vào ý hướng người sử dụng.. Nhưng làm
sao nắm bắt được ý hướng đó. Dĩ nhiên khó lắm. Vấn đề nay đã lây lan
sang một chủ đề triết lý là : sự ngộ nhận, sự thông cảm hay sự bất
lực trong việc tìm hiểu tha nhân mà các triết gia hiện sinh thường
đề cập tới. Vì có dụng ý chữ nghĩa đôi lúc trở thành gian dối, lừa
phỉnh và trong chính trị trở thành tuyên truyền. Một thứ bạo lực
ngôn ngữ, một thứ vũ khí như con dao, khẩu súng. Chẳng hạn chữ Việt
gian thời Việt Minh, hay chữ tay sai Cộng Sản thời bây giờ.
Với cái nhìn nhân bản thì chữ nghĩa có một cuộc sống , có dòng sinh
mệnh, có thể mất, có thể còn, trôi nổi như đời sống một người. Nhiều
chữ nay đã chết, nằm chôn vùi trong nghĩa địa của các Bảo tàng hay
sách cổ. Nói ra cũng ngậm ngùi.
Xin trích dẫn một số chữ nghĩa làm bằng chứng về sự mất còn này.
Trong lời mở đầu báo Nam Kỳ địa phận, số đầu tiên, năm 1907 có những
câu như sau :
" Bổn báo kỉnh cáo, tòa báo đã ước ao cho con nhà Annam, đua nhau
tấn tài, tấn đức, thông phần đạo, ngoan việc đời… Tờ báo có ý khai
đàng văn minh cho nhân dân đặng tấn phát cho mọi bề, việc đạo việc
đời đều thông thuộc."
Xin trích dẫn một đọan khác :
"Lời rao cần kíp. Bổn báo gửi cho mỗi người hai số nhựt trình đầu
hết mà xem thử, như ai bằng lòng mua thì đem ba đồng bạc đến mượn
cha Sở mua dùm.."
Trong một trả lời bạn đọc, chúng ta nghe thử lời rao sau đây :
" Bổn báo có nhận được một mandat của một ông nào đó không đề
tên, không đề địa chỉ, nhưng yêu cầu gửi báo "
Tức cười thật. Nhưng 25 năm sau, trong tờ L'Impartial
viết vào ngày 20-11-1929, ta thấy lối viết đã nhẹ nhàng thông thoát
hơn :
" Sự giải phóng người Annam về phương diện thương mại và kỹ thuật
chỉ là một huyền thoại."
Bạn đọc thấy có nhiều chữ được sử dụng cách nay một thế kỷ đã không
còn được dùng nữa như bổn báo kỉnh cáo, nhựt trình, con nhà Annam,
tấn tài tấn đức, khia đằng văn minh. Nhưng có nhiều chữ vẫn được
dùng cho đến ngày nay như Chữ Cha Sở và nhất là những chữ khá chuyên
môn cách nay 70 năm như giải phóng, phương diện thương mại và kỹ
thuật, huyền thoại vẫn còn được dùng. Nhất là chữ Huyền thoại
mà người viết có cảm tưởng là nó chỉ được dùng sau này trong Triết
học Tây Phương mà thôi. Hóa ra nó đã có một nguồn gốc lâu đời đến
thế.
Trong những chữ bị mòn, mất đi..ở trên. Vấn đề là tìm hiểu xem, tại
sao chúng không còn được dùng nữa. Sự mất còn của một chữ trước hết
là thói quen, rồi sự xói mòn, sự được dùng ít hay dùng nhiều, tính
địa phương, sự sáng tạo của các nhà văn, nhà báo, dụng ý chính trị
và cuối cùng là các cuộc di dân. Và đặc biệt nhất là cuộc di cư năm
1954 cũng là mục tiêu của bài viết này.
Phần 2. Cuộc di cư của chữ nghĩa.
Cuộc di cư năm 1954 không phải chỉ là vấn đề chính trị của một tập
thể người chọn lựa một thể chế chính trị. Điều đó đúng nhưng không
đủ. Một triệu người di cư chuyên chở theo cả một nếp sống văn hóa,
phong tục, tôn giáo, cách làm ăn, cách suy nghĩ sinh sống, tính nết
và cuối cùng cách ăn cách nói. Chữ nghĩa đã làm một cuộc di cư không
tiền khoáng hậu trong lịch sử của người Việt từ Bắc vào Nam.
Khi lần đầu tiên tiếp xúc lại với chữ nghĩa miền Bắc sau 20 năm xa
cách. Người viết có cái cảm giác sung sướng đến ngạc nhiên, đến bỡ
ngỡ vì nhớ lại những chữ nghĩa tưởng chừng đã quên nay nhớ lại. Sau
bao năm xa cách, hình như bắt lại được mình, nối lại được dĩ vãng
thân thuộc, gần gũi. Chẳng hạn, lúc đọc nhà văn miền Bắc Vũ thư Hiên
trong cuốn Miền Thơ ấu và nhất là cuốn
Chuyện ở tỉnh lỵ, hay
Tô Hoài trong O chuột (1942), Nhà nghèo (1944) và nhất
là Cát bụi chân ai (1992), Nguyên Hồng, trong Cửa Biển,
Nguyễn Tuân Người Lái đò trên sông Đà,
Nam Cao với Chí Phèo, Đôi mắt. Nguyễn Khải với
Mùa lạc.
Lê Lựu với Một thời xa vắng. Và gần đây thôi Nguyễn khắc
Trường với Mảnh đất lắm người nhiều ma. Họ, những nhà văn, đã
làm sống lại từ trong mồ nhiều chữ mà người viết đã nghe, hoặc chính
mình đã dùng và nay đã quên, đã không dùng nữa. Người viết cảm động
như một khám phá, như một sưởi ấm lại ký vãng đã quên. Chẳng hạn
thay vì nói, ông ấy bệnh nặng, sắp chết, hay ông ấy đang hấp hối, đã
cấm khẩu, tay bắt chuồn chuồn. Nhưng hạ một câu :
Ông
ấy sinh thì rồi thì đã quá. Và cứ như thế dàn trải ra khắp các cuốn
sách quê hương cũ tìm về, dấu chân kỷ niệm và niềm thơ ấu sống lại.
Chữ nghĩa như có hồn được vực dậy, thổi thêm sinh khí. Phần lớn
những thứ chữ này có vào thời tiền chiến và gần như bị * đoạn tuyệt
* vơi TLVĐ. TLVĐ chẳng những đoạn tuyệt với phong tục, nếp sống cũ
mà cả với chữ nghĩa cũ nữa. Như vậy, song song với nhóm TLVĐ, vẫn
còn sót lại một dòng văn học ngược chiều với nhóm Văn Hoá Ngày nay
và cứ thế nó kéo dài đến bây giờ. Và một lần nữa, nó lại phải đương
đầu với những nhà văn trẻ, thế hệ sau 1975, thế hệ sau cởi trói hay
sau nữa Hậu Hiện đại.
Cũng một cách thức tương tự, người ta tìm thấy ở miền Nam với Nhóm
Sáng Tạo đổi mới nội dung, giải phóng chữ nghĩa bằng cách sử dụng
những từ có vóc dáng triết lý thời thượng. Bên cạnh đó có một dòng
chảy văn học chữ nghĩa như khe suối nguồn, lau lách, rỉ giỏ giữ lại
cội nguồn, giữ lại bản sắc của mình với Sơn Nam, Bình nguyên Lộc và
đặc biệt nhất là nhà văn Lê Xuyên. Đây là một
hiện tượng văn học có vóc dáng và đáng nể.
Nhưng chuyện phải đến đã đến. Càng đọc các nhà văn miền Bắc, càng
thấy chữ nghĩa mất nhiều lắm. Đếm không hết, nói mấy cũng không đủ.
Luật của đa số
Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài. Coi vậy mà đúng lắm. Người mới đến
phải vào khuôn, phải thích ứng, phải hội nhập. Sức ép của đa số buộc
người mới tới vứt lại hành lý mang theo. Ngôn ngữ, tiếng nói phải
vứt dầu tiên vì nó khác người ta quá. Tiếng nói là cái phải điều
chỉnh đầu tiên. Phải vặn lại đinh ốc hàm dưới,
điều chỉnh lưỡi, điều chỉnh tần số âm thanh ở tai, nhất là một thảo
trình mới cho bộ óc. Càng ít, càng thiểu số, càng vào nhanh, càng
giống khuôn đúc (4). . Cái mà còn giữ lại
cuối cùng là giọng nói.
Thoạt đầu là các chữ chửi của dân miền Bắc vốn là sắc thái văn hoá
bản địa. Đặc thù và cá biệt. Ai chửi hay và chửi có bài bản, có nghệ
thuật, có vần điệu, ví von, có tay nghề bằng miền Bắc. Chửi hay như
thế nên có kẻ làm nghề chửi thuê kiếm ăn. Chẳng hạn, trong chuyện
Chí Phèo của Nam Cao, Chí Phèo chửi để lấy tiền uống rượu đến tay
sừng sỏ trong làng như lão Bá cũng chào thua. Có những chữ nghĩa
thuộc loại anh chị, chửi có tay nghề ở miền quê nghênh ngang lên tầu
há mồm, coi ai chẳng ra gì. Vậy mà vào đến miền Nam gặp anh Hai ở
cầu Ba Cẳng hay bến Tầu Sàigòn, chị Ba Cầu Muối, Chị Năm chợ cá Trần
quốc Toản đành tắt tiếng. Các chị chữ nghĩa miền Bắc vẫn có thói
quen đứng dạng háng, tốc váy, hoặc vỗ đồ bồm bộp đứng xo ro một góc
khi nhìn thấy những thằng cha bự tổ trảng, cởi trần, cười thì mồm
vàng choé những răng vàng. Không im tiếng sao được. . Tiếng chửi thề
của tay anh chị miền Nam không có lời đáp trả. Tiếng chửi tục (5)
biết thân, biết phận tan hàng.
Tất cả những tiếng chửi tục đủ loại đã có một thời khét tiếng tỉ như
Tiên sư bố, tiên sư cha, tổ sư cha. Không bao
giờ được nghe nữa. Chả bù với ở miền Bắc, nhớ lại các anh chị chữ
nghĩa này chửi ra rả cả ngày, cả đêm không ai dám đụng đến.
Trong suốt 20 năm sống ở miền Nam, sống chung đụng với dân miền Bắc,
người viết chưa nghe. Cùng lắm, nghe chửi
trên Tivi vào những dịp tết.(6)
------------------------------------------------------------
Người viết đã sống một thời gian ở các vùng Dầu Tiếng, nơi mà dân
Bắc vào làm phu cạo mủ. Nơi đây, không có một dấu tích dù là nhỏ cho
biết họ là gốc Bắc nữa. Tiếng nói, giọng nói, cách ăn mặc, tập tục
tan hòa loãng vào cái bản chất miền nam. Cũng không có tháp chuông
nhà thờ, mái chùa, không có đình đám, không hội hè. Giải trí duy
nhất của họ là lâu lâu một gánh hát vọng cổ ghé qua. Họ biến chất
hoàn toàn.
Chửi là một phong tục, hay thói quen của người miền Bắc. Chửi trở
thành một nghề như chửi thuê, khóc mướn. Vì thế chửi cần có tay
nghề, chửi có bài bản, lớp lang, bới móc chuyện xưa cũ, nguyền rủa
đến tam tứ đại. Đàn ông thường chỉ là văng
tục, còn đàn bà chửi tục như một nghề. Một trong những người viết về
phong tục người miền Bắc là ông Toan Ánh qua
nhiều tác phẩm như Phong tục Việt Nam, Nếp xưa, Bó hoa Bắc Việt vv
Rất tiếc, ông né tránh vấn đề chửi tục.
Giữa chửi thề trong Nam và chửi tục miền Bắc, theo tôi, có sự khác
biệt. Người Nam chửi thề vô tội vạ, chửi bất cứ lúc nào, nhất là
trong lúc nhậu nhẹt, lúc vui, chửi mà không nhằm đối tượng nào, nhất
là không có dụng ý bôi nhọ. Người Bắc chửi thường nhắm đích danh
người nào và thường trong lúc giận dữ, có dụng ý. Vì thế, tiếng chửi
miền Bắc coi ra nặng nề hơn tiếng chửi thề. Lại nữa, chửi tục ở miền
Bắc, sản phẩm của chế độ phong kiến
------------------------------------------------------------
Thứ đến các chữ liên quan đến bộ phận sinh dục, các hành vi liên
quan đến chuyện sinh lý, bài tiết, đến chuyện ăn nằm giữa hai vợ
chồng. Người Bắc có văn hoá cao, tránh cái thô tục không cần thiết
nên đã có trăm cách, trăm lối diễn tả xa xôi, bóng gió được coi là
tao nhã. Vào trong Nam dẹp hết tất tần tật. Cái nào ra cái nấy phân
minh, đơn giản và vắn gọn. Đi cầu là đi cầu. Không bầy đặt hoa hòe,
hoa sói. Cái đơn giản, cái thực tiễn không hàm ngụ, không gợi ý đôi
khi lại thanh tao gấp mấy lần cái thanh tao thứ thiệt.
Tính chơn chớt , thật thà, có sao nói dậy đánh văng chữ nghĩa
miền Bắc.
Bên cạnh chửi tục, người Bắc còn có lối nói mát, nói mỉa, nói xéo,
chê bai cũng độc địa lắm. Chửi cha không bằng pha tiếng là vì vậy.
Những lối nói này sử dụng trong những liên hệ, tương quan gần như
người quen thuộc, người làng, người hàng xóm, bạn bè. Nó có nhiều
cấp độ từ chê bai, khinh bỉ, trách móc, coi thường giận hờn, bực
bội.. Nó chứa chất chút gì độc ác, bơi móc từ tính nết chi li từng
cử chỉ, gia cảnh, cái nghèo, cái đói, cái bần tiện, rạch ròi từng
cái dốt nát, cái ngu xuẩn, cái kém cỏi, cái độc ác của mỗi người.
- Tỉ dụ nói mỉa mai :
Cái mặt nó vác lên, trông nó đú đởn, ăn cơm hớt ấy, cho chó ăn.
Thường sự mỉa mai nhắm vào sự nghèo khổ, sự ăn uống, vào tính nết,
về phái tính và sự đe dọa.
- Về nghèo khổ :
Dân miền Bắc túng quẫn nên lấy cái ăn, cái uống làm đầu. Lúc giận
rủa nhau cũng mang cái ăn uống ra mà nhiếc móc nhau kể cũng không
lấy làm lạ. Tỉ dụ diếc móc người ta như : nghèo rớt mồng tơi, nghèo
lõ đít, thí cho nó tý tiền, cứ gọi là đói vàng mặt, đói
rã họng. Nghe những chữ diếc móc trên đôi khi
đau lòng còn quá chửi. Vì thế, người đời mới sợ tiếng diếc móc đến
cầm bát cơm lên ăn không nổi..Vì thế có tâm trạng khác nhau : Khi
nghe chửi, ta thấy tức giận, khi bị diếc móc, ta cảm thấy nhục. Từ
tâm trạng đó kéo ra hai lối phản ứng. Khi bị chửi, ta chửi lại hoặc
muốn đánh trả lại, ăn miếng trả miếng trong tương quan bình đẳng và
rất có thể tương quan bất bình đẳng, kẻ yếu chửi kẻ mạnh. Nhưng khi
bị diếc móc, bị sỉ nhục thì tương quan lệch,
kẻ trên-kẻ dưới, nên nạn nhân hầu như
------------------------------------------------------------
của một xã hội bất công, bị chà đạp, không có công lý. Không dễ
dầu gì kiện tụng. Chửi là một bù trừ cho pháp luật, trả lại lẽ công
bằng cho kẻ thua, kẻ mất, kẻ thiệt thòi. Dĩ nhiên, không thiếu
trường hợp cha chửi con. Nhưng cứ lý ra, lý giải trên vẫn có cơ sở.
------------------------------------------------------------
không có đòn để đỡ, vì yếu thế không dám đáp trả, cam chịu ẩn nhẫn
và cùng lắm nuôi hận trả thù. Cho nên, về mặt tâm lý, bị diếc móc
vẫn đau hơn bị chửi. Thông thường những người có văn hoá, những
người có địa vị, ở trên người khác có giáo dục thường ít chửi mà nói
diếc, nói móc, nhẹ hơn là nói bóng , nói gió..(7)
Về tính nết :
Phải quen biết, phải qua lại mới biết nhau, biết từ chân tơ kẽ tóc,
đến lúc giận hờn thì mang tính xấu người khác ra rủa. Chẳng hạn rủa
: mắt ông viền cải tây rồi, đồ thông manh, trông vậy mà đáo để ra
phết, đồ ông mãnh, cứ giãy .. lên như đĩa phải vôi, nhanh nhẩu
đoảng, lanh cha lanh chanh. Tất cả những lối nói trên đều dựa vào
một sự vật, vào một biểu tượng cụ thể có thật để gợi lên một ý tưởng
xấu. Biến cái cụ thể thành một ý niệm trừu tượng(8)
Cả một nếp sống văn hóa, truyền thừa, kinh qua kinh nghiệm mới nhận
ra cái tế vi, cái dị biệt mà biên giới nghĩa chỉ cần xảy chân một
cái là dùng sai, hiểu sai. Xử lý đúng chỗ, đúng trường hợp hẳn không
phải là dễ. Đồ thông manh thì nặng hơn mắt ông viền cải tây. Đồ cám
hấp thì nặng hơn đồ dở hơi. Đồ láu cá láu tôm thì nặng hơn đồ ông
mãnh. Nói không đâu vào đâu thì khác nói chua như giấm.
Cân nhắc vụ việc, đánh giá từng trường hợp, xử lý người – việc – rồi
dùng từ.. thích đáng.
------------------------------------------------------------
(7) Tùy theo trường hợp, còn những chữ diếc móc tuỳ thuộc cấp độ
nặng nhẹ tùy thuộc rất nhiều vào tình huống, vào giọng nói, và nhất
là vào người nói. Có những điều rơi vào miệng người này nó nặng trở
thành chết người, nặng như búa bổ. Nhưng ở người khác thì lại chấp
nhận được. Chắc là nhiều người đã có kinh nghiệm mấy bà mệnh phụ gốc
Bắc, chỉ cần bà khen chê, kéo lê cái giọng thưỡn thẹo mà người viết
ở đây đành chịu không cách chi mô tả cho đúng được. Cứ thử rồi biết.
Chẳng hạn : ăn phải đũa nhà người ta, đồ ăn bám, thứ đó được mấy nả,
theo voi ăn bã mía, có khối nó chịu nhả cho đấy, đồ đi bòn của, đồ
tha phương cầu thực. Cho ăn uống ở nhờ đến lúc canh không lành cơm
không ngọt thì rủa : ăn mòn đũa mòn bát nhà người ta, ăn chậm như
sên, bà ấy nói như móc họng đến gần phải mửa cơm ra mà trả lại, thôi
thì cũng phải vắt mũi đút miệng, được bữa hôm lo bữa mai. Tất cả
những lối diếc móc, nói bóng nói gió chẳng hiểu bằng cách nào chúng
biến mất. Người viết cũng không hiểu tại sao nữa.
(8) . Con đĩa giẫy trở thành ý niệm cứ quýnh cả lên. Và cứ như thế
có những chữ khác cũng theo quy trình đồ vật – ý niệm như : đồ nỡm,
thằng nỡm, đồ giở quẻ, nó cứ trêu ngươi, dấu
như mèo dấu cứt, cứ ngồi chầu hẩu ra đó, tưởng kín bưng kỳ tình ai
cũng biết, nói chua như giấm, chua lòm lòm,
nói không đâu vào đâu, không có đầu cua tai nheo gì, thằng đó ba
lăng nhăng, chẳng đâu vào mới đâu, làm gì cũng lau cha lau chau, đồ
láu cá láu tôm, cứ lững tha lững thững, đứa nhãi ranh, vênh vênh váo
váo.
Chữ theo voi ăn bã mía gợi lên một văn ảnh rõ rệt : theo đuôi chỉ
ăn đồ thừa, đuôi thẹo. Các chữ như : chỉ đâm ba chầy củ, đồ láu cá
láu tôm, vênh vênh ngậu xị lên, đồ cám hấp, ngu như lợn, đồ miệng
năm miệng mười, đồ dở hơi, quá thể lắm, đồ phải gió ở đâu, chuyên
môn nói kháy, nói leo, cái giống nhà mày, thứ đó được mấy nả, trốn
như trạch, đồ thông manh, đồ ông mãnh, đồ đi bòn của. Mỗi chữ đều
gợi lên một văn ảnh và không chữ nào giống nghĩa chữ nào .
------------------------------------------------------------
Tất cả đòi hỏi sự khôn ngoan, tính toán và trải
đời. Đó là thứ văn hoá chửi mà không ăn mòn bát mòn đĩa ở miền Bắc
không hiểu thấu đáo được. Vào đến miền Nam sau này, người dân miền
Nam với nếp sống giản dị đã trấn áp người miền Bắc, quy kết là khôn
ranh. Bỏ đi Tám. Đù má, nói gì thì nói mẹ nó đi cho rồi, vòng vo tam
quốc hoài, mệt quá. Vậy là phải dẹp cái thói xỏ xiên, văn hoa chữ
nghĩa. Người miền Bắc di cư chỉ có mỗi một con đường trong lối sống
và cư xử mới là dẹp bỏ tất cả những từ chửi bới, diếc móc ở trên. Vì
thế, mấy ai còn nhớ đến những lối diếc móc trên.
- Về phái tính :
Người phụ nữ miền Bắc vốn là nạn nhân của nhiều thứ, của đủ thứ đến
cái gì xấu đích thị là của phụ nữ. Đến cái gì khen thì thật sự cái
đó có lợi cho đàn ông. Khen tứ đức tam tòng là lời khen chết người,
buộc chặt, trói chân người phụ nữ thành tên nô lệ không công. Khen
tiết hạnh khả phong là lời khen trớ chêu nửa khóc, nửa cười. Khen
trinh tiết làm đầu là một lối khen họan, khen thiến không hơn không
kém, chẳng khác gì hoạn quan. Nói tách bạch ra, con C… là chúa, là
vua.
Nhưng những lời nguyền rủa quả không thiếu mà có thừa. (9)
------------------------------------------------------------
(9) Những lời nguyền rủa cũng lấy nữ giới làm đối tượng, mà đặc biệt
do chính đàn bà rủa đàn bà. Quan niệm trọng Nam, khinh nữ của thời
phong kiến tồn tích lại đẩy xô thân phận phụ nữ thành một phụ phẩm
thấp kém, hèn hạ dựa trên những thói đời bất công, dựa trên nền đức
lý hủ lậu giả hình, man trá đẩy họ xuống đất bùn. Chẳng hạn có những
câu diếc móc nhẹ nặng đủ thứ, đủ kiểu xuất phát từ tâm địa độc ác,
hận oán : người đâu có thứ người..sáng bảnh mắt còn nằm trương xác
ra. Đàn ông nằm đến bảnh mắt thì không sao cả.
Dậy muộn cũng là một tội lỗi. Hoặc nặng hơn
nữa : đồ thối thây, nó bơi tro trát trấu vào
mặt, con gái con đứa, cô ấy cong cớn, những cô này mới nứt mắt nảy
nòi mà sao giống những mụ nạ dòng già đời, da dẻ nó hon hỏn thế này.
Tất cả đều nhắm vào phái tính hay đĩ tính : õn à õn ẹo, đanh đá lắm
cơ, một cô gái giăng hoa, một lũ lĩ con gái,
chửa buộm ( chửa với người khác không phải
với chồng), chó dữ mất láng giềng, dâu dữ mất họ, mẹ cái hĩm, con bé
tình ra phết, mà phải biết là đỏng đảnh.
Chưa chồng có cái khổ riêng lại thêm cái khổ của miệng lưỡi thế
gian : Già kén kẹn hom . Ăn mặc lơ đễnh một
chút cũng khổ : cái yếm xẹo xọ để trật ra cái
sườn nây nẩy, cái người đàn bà dại dột đã nằm ềnh ệch ra đấy, nói
dại nếu mày chửa thì ăn nói làm sao, cái yếm cổ xây thật trắng, cái
quần lụa buông chùng xuống tận gót, ăn bận sang đến cô đầu cũng
không ăn đứt, nó nhân tình đến trăm thằng, bọn lý dịch chẳng anh nào
không thậm thọt ra vào nhà nó, nó mặc áo cánh xát xí, nào yếm vải
phin, nó tơ tuốt ghê lắm (diện). Diện cũng chết mà không diện cũng
chết : chết nỗi không tơ tuốt, chồng nó chê, con đó phải lòng thằng
khác, nó chỉ nhong nhóng suốt ngày, cơm bưng nước rót đến tận mồm,
nó lẳng lơ và nhẹ dạ, hai con rồi mà vẫn còn trẻ mau máu, trai làng
hay chớt nhả và bẻm mép, cô gái mỏng mày ngày xưa bây giờ là đàn bà
sồ sề, cô ấy chúa đời là khỏe.Thiệt là khổ.
Khổ đầu, khổ đuôi, khổ trên , khổ dưới, càng dưới càng khổ.
Phần II
Tôi muốn đứng ra, nghểnh cao cổ, hò hét bênh đàn bà cũng không được. Vì
tìm đến nửa ngày cũng không kiếm đâu ra chữ để chửi bọn đàn ông. Thử xem
nào : đồ đàn ông đĩ ngựa. Nghe không ổn . Đồ lẳng lơ. Cũng
không nghe ra tai. Cuối cùng tìm ra được vài chữ đáng đời : Đồ súc
sinh và một chữ dấm da dấm dớ : Đồ cha căng chú kiết. Thật
đến là tức, tự nhiên xổ ra được một lô chữ cho hạ hoả : đồ du côn du
kề, đồ ăn mày ăn xin, đồ gì nữa nào.. đồ lính tráng. Cái may của phụ
nữ miền Bắc là vào đến trong Nam, họ đã không bao giờ còn bị ai diếc móc
như thế nữa.
Than vãn hay dọa nạt :
Đã nói thì phải nói hết. Bên cạnh đó, ở mức độ
chừng mực vừa phải dễ dung nhận được là các lối nói than vãn, hăm đe.
Trong lối nói này, người ta tỏ ra một oai quyền, một sự khôn ngoan
già dặn, một sự từng trải, sự hiểu đời, cái hơn
người. Chẳng hạn : Các người đừng có vội tí ta tí toét, cứ ỉm đi, cứ
im thin thít, thời buổi nhiễu nhương, trắng đen lẫn lộn, hơi đâu mà, có
dỗi hơi, kêu giời kêu đất, tôi vội vàng mát mẻ nói, đừng có bắt bí nhau,
liệu cái thần hồn, bà truyền đời cho mà biết, cứ tẩn cho nó một trận đến
lòi tù và ra, vả vào miệng cho tôi, cái giống nhà mày, không có tao thì
cả họ mày ăn bùn, nó bôi tro trát
trấu vào mặt, mấy đứa kia thì đáng vật một nhát
cho chết, nó lo xanh mắt và thức suốt đêm, hừ ngỡ là gì, hóa ra hắn nằm
vạ, (10) giận cá chém thớt, bà truyền đời báo danh cho mày biết, tôi
biết tỏng tòng tong trong bụng ông nghĩ gì, chớ nói gở nó vận vào mình,
e xúi quẩy đấy.
Người miền Nam nghe những câu trên là sùng rồi :
rắc rối tổ mẹ, cái gì mà ví von qua không hiểu. Qua nói thiệt, qua có
sao nói dzậy. Còn mấy cha nội, nói dzậy mà không phải dzậy. Có ngon ra
đây, kiểu gì qua cũng chơi ráo trọi. Kiểu gì nó cũng chơi thì né đi cho
được việc, giở sách thánh hiền ra đã có câu thánh
dậy : tránh voi chẳng xấu mặt nào.
Phong kiến qua lối xưng hô bị dẹp bỏ.
Có lẽ không ở đâu, không ở nước nào cách xưng hô lại phức tạp lầy nhầy
như miền Bắc. Mới đây, trong một chương trình Vidéo, người viết thấy một
cô ca sĩ trẻ được người điều khiển chương trình phỏng vấn.. Lúc phải trả
lời, cô lúng ba, lúng búng, vì không biết phải xưng bằng anh, chú, bác
hay nhà văn với người điều khiển chương trình. Bác có vẻ già quá, anh
thì có vẻ hơi sỗ sàng. Ông
thì xa lạ. Cậu tớ thì xấc quá. Trong cái cách học ăn, học nói của người
Bắc thì bài học vỡ lòng là học cách xưng hô. Trẻ con nào mà không được
bố mẹ dạy phải xưng hô tùy theo tuổi đã đành, theo quan hệ họ hàng, theo
chức vụ và theo xã giao nữa.
------------------------------------------------------------
(10) Tục nằm vạ là một tục lệ đặc biệt của miền Bắc. Bùi Hiển đã viết
một cuốn chuyện về vấn đề Nằm vạ này. Chí Phèo của Nam Cao cũng đã ăn vạ
để bắt bí nhà giầu.
------------------------------------------------------------
Những tiếng thầy bu, thầy u, thầy đẻ, thầy me, cậu mợ, đằng ấy, cậu
tớ, người nhớn, con nọ, con kia, huynh, đệ, quan bác, thằng cu, con đĩ,
mẹ đĩ nhà tôi, nhà con, ông mãnh, thằng trời đánh thánh vật, thằng chết
băm chết bằm tùy trường hợp mà dùng. Nhưng bắt chước người Tầu, ta
còn có chữ Gia phụ, Gia Mẫu, Gia Huynh, chỉ bực bề trên hay xá
đệ, xá muội chỉ bực dưới. Bấy nhiêu lối xưng hô vào đến miền đất mới
như lạc lõng , thi nhau bị "cáp duồn" hết. Không ai nói nữa. Do sức ép
hay do tự mình cảm thấy lỗi thời, thấy dởm, thấy cầu kỳ, thấy rắc rối,
thấy "không giống ai" thấy cần phải bỏ. Có lẽ thấy cái không giống ai là
lý do của sự ra đi không trở lại của các cách xưng hô trên.
Các chữ dùng để gọi, xưng danh quan tước chức sắc cũng nhiều lắm. Cũng
phiền lắm. Nhiêu khê lắm. Không xưng đúng danh phận, có thể bị trách, bị
giận, bị trù ếm nữa(11). Nhiều không đếm xuể. Hầu hết, việc hài chức vụ
có dụng ý, tâng bốc nịnh nọt. Nó đã dần biến mất khi vào đến trong Nam.
Nó biểu tỏ một xã hội phong kiến, đẳng cấp, trên dưới không thích hợp ở
miền Nam. Người dân miền Nam cũng là di dân, có cái may mắn không thừa
hưởng di sản của một xã hội phong kiến, hủ lậu. Xã hội đó lo kiếm miếng
ăn, làm giầu, không nghĩ đến chữ nghĩa thánh hiền, cũng chẳng bận tâm
đến kẻ trên người dưới.. Xã hội vừa ổn định, chưa mọc ra những mầm mống
của thứ ổn định kiểu trên đè dưới, quan lại, thứ dân, giai cấp thống
trị. Làng xã mở toang, không hàng rào vây kín.. Xã hội cũng mở toang mọi
phía mà dân là chính, dân là chủ. Sự xưng hô vì thế giản tiện và tuỳ
tiện, đáp ứng nhu cầu thực tiễn. Ba má thì là ba má. Khi cần gọi
chung là ông già bà già. Nội việc xưng hô cũng thấy miền Nam đuợc
cởi trói nhiều theo tinh thần tự do, dân chủ. Người Bắc từ xa tới, lẽ
nào không thấy cái hay đó. Lẽ nào không theo, tự ý theo. Để gọi một
người ở, người trong Nam chỉ gọi chung chung là người làm, vừa
giản dị, vừa không có khinh miệt, rẻ rúng. Vì
thế, nếu còn ai gọi cụ đốc thì thay vì là một trân trọng, nó đã
biến thành trò cười, mai mỉa. Hóa cho nên, chữ nghĩa có cái thời của nó,
thời để sống và thời để chết.(12)
------------------------------------------------------------
(11) . Người Hànội có một thói quen khá kiêu sa
(Theo Vũ ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại) là thay vì gọi tên một người,
họ lại hài chức vị người đó ra mà gọi. Gọi như thế vừa là cách vinh danh
người được gọi. Phần người gọi cảm thấy hãnh tiến vì có quan hệ quen
biết với người được gọi. Chẳng hạn : ấy quan đốc nhà tôi, hay
ngon hơn nữa : ấy anh Huyện X. Chữ nhà tôi, tự bầy tỏ cái
huyênh hoang , hãnh tiến, thấy sang bắt quàng làm họ. Thật đáng ghét..
(12) Đã là đốc học, đốc tở mà còn kèm theo chữ cụ hoặc chữ quan nữa thì
rõ ràng là xu nịnh : quan đốc tờ, quan đốc học, cụ Nghị, cụ Hàn, cụ
cử, cụ ký, cụ Thượng, cụ Tú, thầy đội xếp, thầy cai, cụ lang ta, cụ bang
tá, thầy quản, anh Khóa, anh cung văn ( thư ký riêng của các gia đình
giầu có), thầy đồ, sinh đồ hay cống sĩ, quan hiệu, quan châu, quan phủ
doãn, hiến ty, dề điệu, quan thừa sứ, ông Hiến binh, ông Trùm, ông Chánh
trương, ông hậu, ông Hàn, ông cửu, cụ Thượng, ông Lý, cụ Chánh.
------------------------------------------------------------
Cách làm ăn có khác, chữ nghĩa cũng đổi khác
Cũng là xứ nông nghiệp, nhưng cách làm ruộng, cách sinh sống cũng khác
miền Bắc nhiều lắm. Chữ nghĩa cũng vì thế cũng đổi theo. Rất nhiều chữ,
từ miền Bắc , vào Nam không ai dùng nữa, vì đời sống kinh tế, xã hội đã
thay đổi. Nghề hàng xáo ( xay giã gạo. Trong Nam không có nghề
này ), Ruộng chân nhất đẳng, nhị đẳng, ruộng mật điền (Ruộng tốt
nhất ) gian buồng, khóa dãy, rau muống lợn, đi đong gạo, dậm lại mái
nhà, hòm gian ( Hòm to để đựng đồ trong nhà ), nhà pha (nhà
tù), nhà giây thép, xe hòm ( Xe hơi sang trọng ) ngày con
nước, đi lưới, cái niêu, nồi đất, chỉnh dầu, rổ rá, dao quay, dao nhựa,
một bồ, vuông thóc, giây lạt, dùi đục, cái cũi, đóng cũi, cái cưa xẻ,
cái gáo, cái chum, cái lọ độc bình, cái phên nứa, bát chiết yêu, đi bể (
biển), tậu 3 mẫu ruộng, vác thúng, đèn măng xông, cái lồng ấp,
cái hỏa lò than. Chữ sau đây cũng xưa lắm rồi, nhưng đến là hay :
nhà xí. Nay thi nguời ta văn minh hơn gọi là nhà vệ sinh, trong Nam
gọi là nhà cầu, siêu đun nước, cái áo quan, cái nhị tẩu ( tẩu hút
thuốc phiện), khay đèn, quạt lông, tràng biên (thân thế một
người), đèn ló, cái sập, cái phản, quần nái (quần dệt bằng một
thứ hàng tơ tầm sợi thô, nhuộm đen), cái bình phong, con thò lò, đỉa
phải vôi, giọng kẻ bể, cái trõng che, cót lúa, một bồ, vuông thóc, gạch
bát tràng, gạch lát bổ cau (Lát xiên và dựng nghiêng viên gạch )
gạch vồ, cái mả , rồi có cải mả, đề lao, cái lọ. Tỉ dụ :
xách hai cái lọ đi kín
nước. Chữ kín nước nghe thật hay, nhưng cũng ít được ai dùng
tới nữa. Cái màn (mùng).
Rồi từ đó thay vì nói đi ngủ, người ta còn nói vào màn . Thợ
ngõa.
------------------------------------------------------------
Những chữ dùng để chỉ kẻ hầu người hạ đã tùy hoàn cảnh mà thay đổi.
Trong nhà đạo, khi dùng chữ Kẻ tôi tớ chỉ là lối nói khiêm tốn
của kẻ bậc dưới với kẻ bậc trên như cuối lá thư thường viết *kẻ tôi
tớ hèn mọn *. Chữ con nhài, nàng hầu tương đối lâu đời nhất được
dùng trong các nhà quan. Sang đến thời Pháp thuộc có chữ con sen, chị
vú, anh phu xe, rồi anh tài xế.. Những chữ để
chỉ việc gái chời bời như : đi nhà thổ (me dông de te ), nhà chứa, me
tây, làm đĩ..Trong Nam giản dị gọi chung là Gái điếm. Những
chữ chỉ nhà nó ( chỉ vợ hoặc chồng). Chữ người (chê bai).
Nguời khó tính lắm ạ đòi phải mua rau lấy Người
mới xơi được ( trích trong Chiểu Chiểu của Tô Hoài ). Quan anh (
ý nịnh bợ) có tắm không, mở bôn chục trai nước suối Viten đổ vào
thùng rồi pha nửa chai cô lôn để cụ giội lại, dọn cái buồng Thổ Nhĩ Kỳ
để chớp bóng đấy nhé (Trích Giông Tố của Vũ trọng Phụng ). Thêm một
chữ cô ả cũng mất tiêu không ai dùng nữa.
Một số chữ của nhà đạo cũng không được dùng nữa : Thầy cả, cụ, cố,
thầy kẻ giảng, ông bõ. Nam Cao đã viết riêng một chuyện nhan đề :
tư cách mõ. Nhà văn cho biết tại sao gọi là mõ, rồi lềnh,
rồi Sãi. Chữ ông Trùm, ông Chánh Trương cũng không ai dùng nữa.
Một số chữ bên Phật giáo như ông Bụt, ông sư, ông vãi, bà vãi,
chú tiểu cũng ít ai dùng nữa. Có nhiều người muốn phục hoạt lại chữ
Bụt, ông Sư như chủ trương của thầy Nhất Hạnh.
------------------------------------------------------------
Người miền Bắc chân lấm tay bùn, làm ăn vất vả. Miền Nam, ruộng thẳng
cánh cò bay, làm chơi ăn thật. Đi mút mùa lệ thủy không thấy nhà
thấy cửa, nhất là không thấy tháp chuông nhà thờ, không thấy đình, thấy
chùa. Cái nhìn về con người, về đời sống, về cách sinh hoạt làm ăn của
người Bắc đã đổi khác. Chẳng mấy chốc cái ngậm ngùi lúc ra đi nay quên
hết. Cứ gì chữ nghĩa bỏ quên, đất lề quê thói, phong tục, tập quán, đạo
nghĩa cứ thế mà rơi rụng dần dần. Thay vì so đo, khép kín, bảo thủ, giữ
lời ăn tiếng nói, giữ phép nhà bắt đầu buông thả. Thay vì chiếu trên ,
chiếu dưới, có phép có tắc.. nay ăn nói thả giàn,
chả kiêng nể gì nữa. Con gái, con đứa nay tụm năm
tụm ba đàn đúm, hát xướng, thích thì ra rặng trâm bầu tán tỉnh, mọi
chuyện hạ hồi phân giải.
Thành trì cuối cùng :
văn minh miệt vườn đối đấu với văn hóa miền Bắc.
Người miền Nam,
chữ nghĩa chỉ vừa đủ dùng, nếu không nói là còn sơ sài lắm so với miền
Bắc. Nó là thứ văn minh miệt vườn không đủ để ba hoa trên trường văn
trận bút. Cái điều đó đã được nhà học giả Phạm Quỳnh nhận xét một cách
khá bất công trong cuốn Một Tháng ở Nam Kỳ :
"Chữ Quốc ngữ thì đã thông dụng lắm rồi, đàn bà con trẻ thường biết
đọc, biết viết cả.. Nhưng đến văn Quốc Ngữ thì xem ra cái trình độ Quốc
Văn đại để hãy còn kém"
Nhận xét đó, có lẽ người trong Nam chả bao giờ quên và thành kiến đó
người Bắc cũng chả bao giờ thay đổi. Cho đến giờ phút này, cái văn minh
miệt vườn đó, cộng với 20 năm văn học miền Nam đến sau 75 vẫn chưa được
nhìn nhận.(13) Thành ngữ hay lối nói miền Bắc là vốn liếng ngôn ngữ của
một dân tộc. Nó tích lũy, thải loại kết tinh những đặc thù, những sắc
cạnh của ngôn ngữ, của vốn liếng hiểu biết truyền thừa. Nó không thừa,
không thiếu, nó vừa đủ. Nó được sử dụng trong đời sống hằng ngày như kim
chỉ Nam, nó đưa ra những tiêu chỉ đời sống, phán xét, nhận định phải
trái tốt xấu. Nó là thứ ngôn ngữ đã được đãi lọc, được truyền thừa của
sự khôn ngoan, thu gọn lại. Phải là người địa phương, nhuần nhuyễn sắc
thái văn hóa bản địa mới có thể sử dụng đúng cách, đúng trường hợp.
Người ngoại cuộc, nhất là người ngoại quốc, dù có ở lâu năm tại đất nước
đó,
------------------------------------------------------------
(13)Trong cuốn Chân dung và tác phẩm của Trần đăng Khoa, cuốn sách
phê bình Văn học . Không một chữ đả động đến các nhà văn miền Nam. Mới
đây nhất, qua giới thiệu của T.S Lê văn hảo, có bộ Tổng tập Văn học VN,
dày cả vài chục ngàn trang. Đã có phần dành 4000 trang cho VH Cách Mạng
rồi, chỗ đâu cho những mảnh VH khác.. Bao giờ cái mảng VH miền Nam mới
được nhìn nhận trong cái khung của một thời kỳ đi khai phá, có những nét
đặc thù, bất chấp những tiêu chuẩn khách quan của Văn học. Vấn đề là nó
có mặt, ở một thời kỳ nhất định, có những sắc thái cá biệt. Vậy đủ rồi
------------------------------------------------------------
chưa dễ giầu gì nắm bắt được tình ý, nội dung hàm ẩn của những thành ngữ
đó. Miền Bắc, cái nôi văn hóa lâu đời cả nước giầu dân tộc tính nhờ
những lối nói, lối viết đó. Nó chuyên chở cả thời kỳ 1000 năm thủ đô
Hànội, văn hoá Thăng Long, văn hóa cho cả nước với không biết bao tên
tuổi lẫy lừng. Nó không phải tự cao rao, quảng cáo vô bằng. Người và
chứng tích văn học còn đầy ra đấy. Viết ngàn trang giấy cũng chưa đủ.
Vậy mà lên khỏi tầu há mồm, cập bến Nhà rồng.. Tất cả những thứ đó đổ
xuống sông hết. Bài chiếu Lý công Uẩn dời đô không lẽ mang ra dọa .. Lý
Thường Kiệt, bà huyện Thanh Quan cất đi cho rồi vì chóa mắt với xe cộ
chạy hà rầm.. đường phố rộng thênh thang, tấp
nập người qua lại, xe gắn máy ba bánh nổ bành bạch điếc con ráy.
Xe thổ mộ lách cách vui tai thong thả dời chợ Bến Thành đi Ngã Ba ông
Tạ, hay đi chợ Bà Chiểu. Chú lái xe thổ mộ ngồi nghiêng bên thành
cán xe ngựa thò chân xuống đất, mồm kêu toóc toóc như dục chú ngựa
ráng tý nữa, ráng tý nữa đi cưng. Hoa trái bầy la liệt mua một chục
ê hề đủ loại. Bà bán hàng ra giá mua một chục có đầu.,
nghĩa là chục có thể 11, 12 đến 13, 14 trái tùy
theo thỏa thuận. Nội thế thôi, mua bán kiểu kỳ cục Nam Kỳ cũng thấy đủ
sướng rồi.
Thật đến là kỳ lạ cái xứ Nam Kỳ. Chẳng ai bảo ai, ngay cả đám sĩ phu Bắc
Hà, đám trí thức thành thị cũng rứa. Quên hết chơn, hết chọi..
Câu chuyện văn hóa ngàn năm chẳng chống đỡ nổi một ngày.
Người Hà nội, người di cư có văn hóa cao, hoặc các nhà văn thường sử
dụng chúng một cách nhuẩn nhuyễn trong lúc giao tiếp, viết lách. Nói văn
hay chữ tốt, nói có văn hóa đương nhiên phải biết sử dụng thành ngữ đó,
lối viết đó như một thuật ngử, nói ít hiểu nhiều. Miền Bắc có những nhà
văn tiêu biểu sử dụng vốn liếng các thuật ngữ này như Trần Tiêu, Vũ
trọng Phụng, Tô Hoài, Vũ Thư Hiên, Nguyễn khắc Trường. Đọc họ cũng lý
thú lắm.
Vậy mà chữ nghĩa đó vào đến trong Nam đã bị gạt , thải loại không chừa
một chữ nào. Không muốn nghe, nghe thì gạt đi, muốn nói cũng không
được.. Nói ra thì nó đớ đờ đờ. Có duyên, được kính nể ở ngoài Bắc, trong
Nam trở thành vô duyên, không ngửi được. Đã thế, chữ nghĩa để
có cơ tồn tại, nếu nó được các nhà văn dùng..thì đỡ biết mấy. Chính các
nhà văn di cư vào Nam như nhóm Sáng Tạo cũng quăng thùng rác không
thương tiếc. Chúng bơ vơ , lạc lõng , đầu đường , góc nhà, góc phố, nơi
từng nhóm người rồi biến dạng. Không có đám ma. Không kèn không trống.
Cái này không phải hoàn toàn lỗi người bản địa mà chính tại người dân du
nhập không muốn giữ. Hình như có một thói quen xấu, có mới nới cũ.. Ít
ai muốn nhắc nhở, bàn , viết về những chói sáng văn học miền Bắc.
Có lẽ cái mất lớn nhất của dân di cư là mất lối nói, lối viết, nếp sống
văn hoá thành ngữ đã bị biến dạng. Nếu còn một thứ văn hoá gì là thứ
"Văn hóa chảy" Chảy tuốt luốt. Với cái độ nóng trung bình 35 độ, cái gì
cũng có thể chảy được. Bù vào chỗ đó, họ phải đi tìm một hướng viết mới,
mới có nghĩa là khác với tiền chiến, khác với Tự lực Văn đoàn. Mới thực
sự thì chưa biết là thế nào, chưa biết hình thù nó ra sao, nhưng điều rõ
rệt là dứt bỏ truyền thống, cái cũ, trong đó có các thuật ngữ cũ của
miền Bắc.. Họ không thích ngồi lau đồ đồng, đánh bóng chữ cũ mà đùa cợt
mầu mè, son phấn với chữ nghĩa cho là mới, kêu rổn rảng, lặp đi lặp lại
đến lập dịõ. Chữ nghĩa đó mà phần đông họ nói để họ nghe hoặc dành cho
một thiểu số trí thức thành thị vốn chẳng đại diện cho cái gì, ngay cả
cho chính họ. Chữ nghĩa đó gặp lần đầu thấy lạ thì muốn làm quen. Quen
rồi thì chán ngấy muốn lỉnh , vì chẳng nói được điều gì. Chính ở chỗ đó,
chữ nghĩa văn minh miệt vườn trở thành nhu cầu tinh thần của đa số dân
miền Nam. Cả cái văn hoá miền Bắc đưa vào bị cháy rụi chỉ còn trơ lại ít
cột kèo đen thui. Không ai đếm xỉa đến nữa.
Phần người viết, bắt gặp lại nó thấy gần gũi như người bạn cố tri lâu
ngày gặp lại. Tự nhiên chẳng khác gì thấy người bạn đầy những tính tốt
mà trước đây đã không lưu ý tới. Phải nói nó hay lắm, đượm mầu sắc dân
tộc, quê hương, xứ sở
------------------------------------------------------------
(14). Chẳng hạn : Nó tẽn tò, sợ vãi đái, nhịn như nhịn cơm sống.
Mấy từ này lâu lâu gặp một bà Bắc kỳ đặc dùng lại nghe cũng sướng
cái lỗ tai. Ăn uống vốn là lẽ sinh tồn của nguời
dân Bắc nên được sử dụng tràn lan như : ăn phải đũa, ăn cơm khoán, ăm
cơm tứ chiếng, ăn chực, ăn ba vực như trong câu : ăn chẳng bao nhiêu, ăn
vạ hay nằm vạ. Tuyền là thứ đặc sản cả. Quý lắm đấy. Thứ thiệt, thứ ròng
chính hiệu con nai. Nào là bữa lưng bữa vực, rồi bà thổ ra, chả mấy khi,
thế mà cấm khinh người, ông ta chúa pha trò, ông bỏ lỗi cho tôi, tôi nói
khí không phải, khắc xong. Mấy từ này dùng đến là đắc ý. Nó đứng một
mình thì chả có gì đáng nói, nhưng nó đứng trong toàn cảnh một câu nói
thì thật hay. Khí không phải vừa có vẻ nhún nhường, nhưng đầy thách đố
và sẵn sàng đối đầu không thương nhượng. Này, lại tiếp một lô chữ nữa
ghi lại kẻo quên : Con đàn cháu đống, ốm thập tử nhất sinh, cứ chõ
mồm vào, le te chạy vào, bà đã mà cả mà cập, rõ mồn một, việc lớn ta
tính theo việc lớn, còn việc thỏn mỏn trong nhà tôi thu xếp khắc xong (
trích trong Những đứa con trong gia đình, Nguyễn Thi ) Về muộn mấy, vào
chơi cái đã nào, người chết như ngả rạ, quái nhỉ, quái nó đi đâu, tối
bức như lò than, người con gái trắng lôm lốp, ra sự rằng mình dỗi, giãy
lên như đỉa phải vôi, ngã lộn tùng phèo, lớn phổng phao, con đi đằng
này, đằng này là đằng nào, trả lời mà như không trả lời ( Không cho biết
là đi đâu, có ý dấu, có thể là nói dỗi) u hỏi làm gì những việc ấy, mặc
con, không đủ mặc thây, cái đám ma cũng đường trường lắm, con đẻ rứt
ruột ra còn thế, lời chửi rủa thì bao giờ cũng thừa bứa tứa tát, thở rít
lên như tiếng bễ, gà gà mắt lên như người say thuốc lào, nhà cũng hoàn
cảnh lắm ( Chữ này có thể là chỉ được dùng sau 54), khối anh, ông đã
diện oách, một tay bốc trời, nói khe khẽ, cô suýt bật cười, nào bác cả
ra đây, đàn ông đàn ang có biết gì đâu, giặt giũ cơm nước chợ búa, trêu
ngươi ai, cài toang xong ( đóng cửa truồng trâu ), ngã xiểng liểng, nó
khó bảo, đi đong chịu, khi cần tiền vẫn giựt nóng, cái ngữ đó, cái cơ
ngơi, Nói đến hơi hướng cái danh ông Dề, tao úp được con chó rồi, đi húi
tóc, ra sự rằng mình dỗi, đi ở trọ, mẹ hờ con ( ru con, chữ cũng hay lắm
đấy chứ ) suốt đêm, giã đám (rã),
tuổi mụ, cầm bằng ông ta mà giận không che chở cho nhà ta để nhà binh
Nhật xung công tất cả thì cứ xung công ( trích trong Cửa Biển của
Nguyên Hồng ), nhưng nay mới tường mặt ( rõ mặt ), hàng bồ
chuyện, bồ chữ, kíp thợ, đi đóng đáng, (
Trích những đứa con trong gia đình, Nguyễn Thi ), xách ná thun đi bắn
nó, làng vào đám, thổi mòi rơm, trâu làng tôi mót đâu ỉa đó, chú Lựu
quẩy hai gánh đi mót cứt trâu trên đường. Hai chữ mót dùng
trong một câu mang hai nghĩa khác nhau. ( Chuyện ở tỉnh lỵ của Vũ thư
Hiên). Châm đóm, thông điếu, xe đíếu, nõ điếu, quán đỏ đèn suốt sáng,
bắt rận, bắt chấy, cứ bỏ rẻ, ra ao tắm, ta nhắm vài miếng, mâm
cỗ, bà ấy hay ốm lửng ( Giả vờ ốm ), chẳng biết đâu mà lần, bật hồng là
gì nào, đốt đuốc đấy, tôi chạy ù xuống bếp, chú nghiêng đầu dòm ông , có
như vậy, nhược bằng không, gì chứ cái ấy không được, cô Gái là người vắt
mảnh sành ra nước, nhưng cái khoản rượu bao giờ cũng biện đủ, tháng chạp
còn gọi là tháng củ mật ( tháng trộm cướp như rươi ), phóng * bút chì *.
Không phải cái bút chì để viết đâu ( ùng cái
mai buộc vào một sợi thừng dài dùng để phóng vào đối thủ), có ăn phải
có trả, sợ cô quở, đi biệt tăm tích, mời ông xơi, con mắt cùi nhãn, chơi
đánh chắt, những chùm quả lúc lỉu trên cành, chơi đố lá, đời thủa nhà
ai, nhựa sung được dùng vào vô khối việc, sạch như ly như lau, mời ông
đưa cay, những ngày rau lụi ( hiếm rau), tôm he giã lấy nước đánh
lòng đỏ trứng gà giả làm yến ( Trích Thời xa vắng, Lê Lựu ), lại
gắp vài miếng , từng rủa không thiếu một lời, giỗ sống rồi, nói không
ngoa, được mấy nả, không có cái chân đảng trong làng, ông đứng chân chủ
họ, ông Phúc đã đánh trúng huyệt, trong việc làng, phần đầu gà má lợn ,
hôn nhân điền thổ, vạn cố chi thù, đã có người lân la hỏi chuyện gia
cảnh, thế là cạch không ai dám hỏi, cạch đến già, có những tiếng thật
hay như : có tiếng ai hờ khóc ngoài xóm lọt ra, thế mới biết sông có
khúc, người có lúc, trống đánh đến hỏng dùi, đã trót phải
trét, tôi đã trót đẻ ra ông, chữ trót đi liền với
đẻ ra ông mới diễn tả được nỗi thất vọng như thế nào của ông bố ( Tả
trong một trận đấu tố), rửa qua quít, rán cá, thịt nạc kho rim, ăn
uống húp háp xì xoạp, chửa xong, đánh chén, cơm đèn, cơm đóm, cơm sáng
trăng, có khi ăn cơm khan chỉ chan nước mưa, nước vối, động thớt, hễ bên
đó đụng đũa, động bát là biết ngay, muốn ăn thì lăn vào bếp, lên ăn
boóng được nhiều bữa nhờn môi . Thật hay. Ăn giả
miệng, không dè, cái đói giáp hạt, nấu cháo độn rau tập tàng, không dư
dật, mấy ông uống nước cả cặn, ăn tợm lắm, con tì con vị được đánh thức,
cứ nhao nhao lên như chào mào ăn dom, con nào cũng lành chanh, lành
chói, mồm năm miệng mười, Biện là tên cúng cơm , chỉ có hai bữa cơm đèn,
làm ăn giật gấu vá vai, nó vác rá đến xin ăn trước cũng túng, bóc ngắn
cắn dài, rách như tổ đĩa, người từ dưới xuôi,
người trên mạn ngược, ăn hại đái nát, họ lùa ra sân, lùa bát cơm vào
mồm. Hai chữ lùa đều có nghĩa khác nhau. Khóc như mưa như
gió, sắc như tiếng dao cạo vào tinh nứa, nghe đến ghê cả mình. Có
chữ nghe đến lạ : dù có mùa đông rét chết chim, hay * máu gái đẻ * nó
bất thường lắm hay vợ dậy lau lưỡi ( lần đầu tiên người viết thấy dùng
như vậy ) và xi con đái ( cũng đắt lắm ) phải lai
( đèo sau xe ) vợ đến sở, anh của Tuyên đã đánh xe đi đón, những cái hắn
sợ là hão cả, thế nào là mềm nắn rắn buông, ngồi chắp chân bằng tròn,
chỉ nhớ ang áng, người đã thất cơ lỡ vận, thì ra già néo đứt giây, những
thằng tứ cố vô thân giết đi thì dễ, anh bứa lắm, mỡ gầu lực xực, không
chanh cốm, một thời đã xa lắc xa lơ, con có nói gian thì trời
tru đất diệt, chúng cháu không dám chắc lép,
nhưng quả là ít vốn, Bá Tứ ngồi rười rượi nhảy xuống trẫm mình, anh với
Châu cọc cạch ( độc thân, ám chỉ như ế vợ
) quá, bà bón cơm cho cháu, bà ăn cả thể nhá, sao im ắp đến thế, cái máy
ảnh cà khổ, xin dành cho chị tất, cái ô tô phanh đến két một cái, bộ
rui mè, có gì không nên không phải bảo nhau, sợ
thọt dái lên cổ, thôi ta ăn khan một cái, thế hệ chém to kho nhừ (
lấy ăn no làm vui rồi ), có ông chồng hâm, chị vẫn gọn gàng như người
son rỗi, gạo vừa đỏ vừa dớn, dáng chừng chị cả mấy lần nhấp nhỏm định
nói, cái cạp sổ ruột, quanh năm hết dật tạm lại vay nóng, làm lắm thì
chầy vẩy ra chứ ăn thua gì, những thứ ấy chẳng kiếm được mấy nả tiền,
bác Tú Mỡ ngày ngày chăm chút lau xe đạp rồi buộc thừng treo lên, ngồi
xuống chiếu, xếp bằng tròn, không để bánh xe chịn đất, quay đi quay lại,
làm chân điếu đóm điếu
------------------------------------------------------------
Thay lời kết luận :
Nhà văn trước hết là người sử dụng ngôn ngữ như một người đầu bếp dùng
rau cỏ, thịt thà, gia vị nấu món ăn. Làm văn không nhất thiết là sáng
tạo từ mới, chữ mới. Chùi đồ đồng, đồ cổ không nhất thiết là nhai lại.
Bởi vì, cùng một từ, một chữ được dùng đúng trong từng cảnh huống, nó
vẫn có chỗ đắc địa. Rất tiếc là trong tất cả các nhà văn miền Bắc di cư
vào Nam đã tự mình cắt cái đuôi quá khứ mở ra một lối viết mới. Hay cũng
có, mà dở cũng không thiếu. Tuy không vay mượn vốn cũ, vay mượn cái cũ
của người làm cái mới của mình thì tự nó vẫn là vay mượn, vẫn là cái cũ,
vẫn là đi chùi đồ cũ. Cho đến nay, những suy tư, những trăn trở hiện
sinh về sự tồn tại, về ý nghĩa đời sống của các nhà văn ấy, sau 54, xét
ra cũng chẳng có đất sống nữa. Chẳng nói đâu xa, lối viết, lối suy nghĩ
của trí thức thành thị, trưởng giả vay mượn, đượm không khí phòng trà
với cà phê, thuốc lá, ánh đèn mầu, tiếng nhạc xập xình tự nó đã không có
đất đứng nữa sau biến cố Phật giáo 63. Từ đó, chiến cuộc leo thang, lối
viết hưởng thụ, suy tư trưởng giả về ý nghĩa đời người, về cái đáng sống
hay dư thừa nhường chỗ cho lối viết nhập cuộc, dấn thân. Các nhà văn
thời buổi 54-55 một lần nữa trượt dốc, bơ vơ, lạc lõng trong cuộc đu
dây chữ nghĩa. Cuộc di cư năm 1954 đáng nhẽ là
một cuộc hành trình chữ nghĩa, tiếp nối cái sợi giây văn hoá nối dài hai
miền, tự nó đánh mất đi khúc ruột liền sản sinh ra một thứ văn chương
không gốc. Lẽ dĩ nhiên, cạnh đó, nhiều trào lưu tư tưởng, văn học cũng
góp vào các dòng chảy chung đó. Người viết gợi lại những chữ nghĩa của
thời xa xưa miền bắc, có những chữ tự nó cũng không còn được dùng nữa ở
miền Bắc. Điều đó thật tự nhiên và dễ hiểu. Nhưng phần đông, chúng vẫn
là cái vốn liếng văn hóa của đất nước, của dân tộc nói chung vượt lên
trên những đối lực chính trị vốn lúc nào cũng là kẻ thù của văn hóa.
Nghĩ như thế mới thấy vai trò và sứ mệnh nhà văn quan trọng đến bực nào.
Bài viết này, đã hẳn chưa đầy đủ, vì còn rất nhiều chữ bị bỏ quên chưa
được nhắc tới, lại chưa hệ thống hóa đúng mực, nhưng trong chừng mực của
một bài báo, thiết tưởng cũng là một hoài niệm của những người di cư nay
di tản ra xứ người để có dịp nhâm nhi, dịp nhớ lại và hồi tưởng về một
dĩ vãng đã qua. Và có lẽ đó là mục đích chính của bài nầy theo cái nghĩa
: Vang bóng một thời của chữ nghĩa.
©
http://vietsciences.net
và
http://vietsciences.free.fr Nguyễn
Văn Lục |
