Home T́m Ca Dao Trang Chủ Toàn Bộ Danh Mục e-Cadao English

Thư Mục

 
Lời Phi Lộ
Lời Giới Thiệu
Cách Sử Dụng
Dẫn Giải
Diêu Dụng
Cảm Nghĩ
 
Ẩm Thực
Chợ Quê
Cội Nguồn
Cổ Tích
Lễ Hội
Lịch Sử
Ngôn Ngữ
Nhân Vật Nữ
Nhạc Cụ Việt Nam
Phong Tục Tập Quán
Quê Ta
Tiền Tệ Việt Nam
Tiểu Luận
Văn Minh Cổ
Vui Ca Dao
 
Trang Nhạc Dân Ca
 
Trang Chủ
 

 
 

 

 
   

"Đàn kêu tích tịch, t́nh tang..." 

4/10/2009

Đàn là một trong những nhạc cụ chủ yếu trong âm nhạc. Riêng ở nước ta, tiếng đàn góp mặt vào đời sống âm nhạc từ rất lâu đời. Người miền Nam thường gọi là đờn; người miền Trung, miền Bắc gọi là đàn. Một quan niệm khác cho rằng: những loại đàn do dân tộc ta sáng tạo hay cải biên th́ thường được gọi là đờn c̣n những loại đàn du nhập từ ngoại quốc gọi là đàn theo ngôn ngữ chung. Trong bài viết này, chúng tôi thống nhất cách ghi: đàn trong trường hợp gọi chung và đờn nếu có tên khu biệt đi kèm: đờn c̣, đờn gáo...

Trong văn hóa dân gian của người Việt có không ít tác phẩm nói đến cây đàn. Chẳng hạn như câu chuyện “Thạch Sanh” với tiếng đàn ai oán:

Đàn kêu tích tịch, t́nh tang

Ai mang công chúa dưới hang trở về

 

Một số nhạc cụ trong ban nhạc Đờn ca tài tử Nam bộ. Từ trái sang: đờn tranh (tam thập lục), đờn c̣ (nhị), đờn ḱm (nguyệt), đờn ghi – ta phím lơm. 

Người xưa quan niệm cái tài hoa của con người quy phạm trong “tứ nghệ”: cầm, kỳ, thi, họa; trong đó yếu tố đàn - nhạc được đưa lên hàng đầu. Tiếng đàn làm quên đi cái hanh khô của nắng ban trưa, cái oi nồng của mùi phèn đất. Nhưng hơn hết, tiếng đàn đă góp nhặt trong tâm tư người Việt, phản ánh nỗi ḷng. Kho tàng nhạc cụ của dân tộc ta rất phong phú, có thể chia làm ba bộ là bộ gơ (trống, chũm chọe...), bộ dây (đờn c̣, đờn tranh...) và bộ hơi (tiêu, sáo...). Người Việt từ xưa đến nay nh́n chung đời sống giải trí đa dạng, âm nhạc cũng góp phần làm đẹp thêm cho tâm hồn con người. Lời ca tiếng đàn có mặt nơi đồng sâu, sông vắng, chứ không chỉ ngân vang nơi gác tía, lầu son.

 

Hồi nhỏ tôi bị mê mẩn tiếng đờn c̣ của ông Tám nhà bên, cứ chiều chiều ông lại ngồi trên bộ ván trước nhà kéo mấy bản Nam Ai, mấy cung thương cung oán nghe buồn năo ruột. Ông thường dạy tôi phải nói cho đúng chữ: “Con phải nói là đờn c̣ chớ không phải đàn c̣. Đờn là tiếng ḷng của ông cha để lại! Mấy cung ḥ, xự, xang... là của người Việt ḿnh! C̣n đàn là để chỉ mấy nhạc cụ của phương Tây”. Ông nhấn nhá từng tiếng một. Cũng vậy, những nhạc khúc do dàn “đờn dân tộc” chủ công th́ không ai gọi bài hát mà phải gọi bài ca, người tŕnh bày là người ca diễn. Ông Tám thường hay ngân nga:

Đờn c̣ lên trục kêu vang

Qua c̣n thương bậu, bậu khoan có chồng

Muốn cho nhơn nghĩa đạo đồng

Qua đây thương bậu hơn chồng bậu thương

 

Chiều nay qua phản bạn hồi hương

Nghe bậu ở lại vầy vươn nơi nào

Ghe tui tới chỗ cắm sào

Nghe bậu có chốn muốn nhào xuống sông

 

Thế mới biết, đàn được dân gian gửi gắm bao tâm t́nh, nỗi niềm. Tiếng đàn vào buổi chiều tà khiến ḷng người lắng ḷng lại:

Đờn tre năo nuột du dương

Dưới ao nhái hát, bên đường ve ngân

 

Người “sành” nghe đàn có thể nhận biết được nỗi ḷng của người đang gảy:

Tiếng đàn khắc khoải kêu thương

Bậu tham ruộng cả, bậu vương bạc vàng

 

Tiếng đàn lắm khi có sức mạnh thần kỳ, chẳng những làm say ḷng nguời mà đến chim muông hoa lá cũng say sưa – thể hiện tài hoa của người đàn:

Đàn ai khéo gảy tính t́nh,

Một đàn con cá lặn ghềnh nó nghe

Đầu ghềnh có con ba ba

Kẻ kêu con tranh người kêu con rùa

 

Người chơi nhạc, đặc biệt là âm nhạc dân tộc rất quư cây đàn, một sợi dây đàn bị đứt xem như là điều không may. Ông bà ở Nam bộ ngày xưa, nhà ai có chơi đờn c̣, đờn gáo... đều dành một chỗ cao ráo, trang trọng để cất giữ. Bởi vậy:

Đờn c̣ ai nỡ đứt dây

Ngẫm ḿnh vô tội ai gây oán thù

 

Cây đàn c̣n được dùng để ướm lời và kết duyên, làm trọn vẹn mối t́nh đôi lứa. Lời thề nguyền của cô gái khiến người nghe không khỏi “ngùi ngùi”:

Đàn tranh sánh với đàn cầm

Một đây một đấy đáng trăm lạng vàng

C̣n đang tạc đá ghi vàng

Ngô đồng nỡ bỏ phượng hoàng ngẩn ngơ

Mấy năm em cũng xin chờ

Cầm bằng tóc bạc như tơ cũng đành

 

H́nh ảnh so sánh “đàn tranh” với “đàn cầm” tương xứng nhưng cũng thật ư vị. Dẫu cho mỗi loại đàn có những thanh âm khác nhau nhưng đều làm mê mẩn ḷng người và đặc biệt là hai loại đàn này nếu song tấu th́ rất ăn nhịp nhau.

Không chỉ thắm nồng trong t́nh cảm riêng tư, lắm khi người đang yêu c̣n dùng h́nh ảnh cây đàn để nói lên t́nh cảm mà họ dành cho nhau:

Cầm đàn mà gảy qua sông

Đàn em em gảy năo nùng như ru

Đàn anh dây thẳng dây chùng

Đàn em em gảy năm cung rơ ràng

 

Chàng trai này có vẻ không thiện nghệ ngón đàn nên mới “dây thẳng dây chùng”, bởi dây đàn lúc nào cũng phải căng thẳng đủ mức th́ mới đàn ra hồn phách được. Cũng thế mà có câu thành ngữ “Căng như dây đàn” đấy thôi! “Năm cung rơ ràng” chứng tỏ độ “chuyên” trong tài gảy đàn của cô gái. Năm cung trong âm nhạc dân tộc hay c̣n gọi là ngũ âm gồm các bậc: ḥ, xự, xang, xê, cống. Ngoài ra, cũng có một số âm phụ khác: tồn, tang, lịu, xệ, phạng, cộng, u, y, ư... giúp bài ca thêm phần uyển chuyển. Ban nhạc trong đờn ca tài tử Nam bộ gồm có các nhạc cụ chính: đờn ḱm, đờn tranh, đờn c̣, đờn bầu, đàn ghi – ta phím lơm... Trong đó bộ “tứ tuyệt” phải kể đến là “c̣, ḱm, tranh, bầu”. Nhớ nhạc ngũ cung, tôi nhớ hoài câu ca dao mà tôi biết được qua một người phụ nữ hát ru cháu ở miệt Bến Bàu, Bạc Liêu. Câu hát như vầy:

Ví dầu cầu ván đóng đinh

Cầu tre lắt lẻo gập gh́nh khó đi

Khó đi mượn chén ăn cơm

Mượn ly uống rượu, mượn đờn kéo chơi

Bậu nghe qua kéo đờn c̣

Đứt dây... ứ hự... quên ḥ, xự, xang

 

Tuy phần trên của bài ca dao này không mới nhưng hai câu kết này rất lạ và thú vị. Người đàn biết có người đang lắng nghe những thanh âm phát ra từ cây đờn c̣ của ḿnh th́ như là “con tằm bối rối v́ tơ”, đến nỗi quên hết thang thức. Hai chữ “ứ hự” thật đậm đà Nam bộ làm sao, mang cái t́nh sâu của làng quê sông nước. Về đờn c̣, c̣n gọi là đờn nhị v́ đờn có hai dây. Đờn c̣ là gọi theo cách tượng h́nh. Nh́n bề ngoài, đờn giống như một con c̣: trục dây có đầu quặp hẳn xuống giống như mỏ c̣, cần đờn giống như cổ c̣, hộp đờn giống như thân c̣ và đặc biệt là tiếng đờn thánh thót như tiếng c̣ kêu đêm.

Ngày xưa, những người phụ nữ lớn tuổi không quên nhắc nhở những cô gái mới lớn: không bao giờ được nghe đờn bầu!

Đờn bầu ai gảy nấy nghe

Làm thân con gái chớ nghe đờn bầu

 

Đờn bầu là loại đờn có một dây duy nhất nên c̣n gọi là độc huyền cầm. Trong kho tàng âm nhạc người Việt, đờn bầu được coi là nhạc cụ độc đáo và có tiếng kêu mê hoặc ḷng người. Bởi thế các bà mẹ xưa rất sợ con ḿnh nghe chàng trai nào thánh thót giọt đờn bầu. Thanh âm phát ra, người nghe cảm nhận như từng giọt nhẹ nhàng rơi vào ḷng người – “lắng như giọt đờn bầu”. Tiếng đàn du dương trầm lắng, khoan nhặt thiết tha, khiến cho ai nghe một lần đă vương, đă nhớ!

Dường như, đàn chỉ dùng cho người thanh cao, nho nhă, người có tấm ḷng rộng mở. Người nghe cũng đ̣i hỏi một khả năng cảm thụ nhất định. Nếu không hiểu biết ǵ mà cứ ngồi nghe để “chờ thời” th́ được xem là “đàn gảy tai trâu”.

Ngày nay, đời sống âm nhạc của người Việt chúng ta ngày càng phong phú. Mỗi vùng mỗi sắc, mỗi chốn mỗi hương. Đó là thành quả của sự sáng tạo và bảo lưu các giá trị truyền thống của dân tộc, góp phần làm đẹp thêm tâm hồn con người Việt Nam. Âm nhạc Việt giờ đây c̣n có sự góp mặt của các nhạc cụ Tây phương. Tuy nhiên, từng tiếng đàn, lời ca ngọt ngào từ đất quê đă gieo rắc vào ḷng người bao t́nh cảm thiết tha. Tiếng đàn dung dưỡng tâm hồn ta, khiến ta thêm gắn bó với quê hương xứ sở. Buổi chiều tà bên ḍng kinh Bà Từ nước trôi lờ đờ những bông bần mới rụng, nồng nặc mùi phèn của ao tôm trước cửa, nghe ông Tám kéo đờn c̣ mấy khúc Nam ai th́ “ngàn năm hồ dễ mấy ai quên”!...

Bài, ảnh: Đặng Duy Khôi

 

 

Sưu Tầm Tài Liệu và Web Design

  Hà Phương Hoài

Hỗ Trợ Kỹ Thuật

Hoàng Vân, Julia Nguyễn

Web Database

Nguyễn Hoàng Dũng
Xin vui ḷng liên lạc với  haphuonghoai@gmail.com về tất cả những ǵ liên quan đến trang web nầy
Copyright © 2003 Trang Ca Dao và Tục Ngữ
Last modified: 10/19/17