-
BẰNG HỮU KIM KÝ PHÚ
(l)
-
- Bài phú dài
150 câu của Nguyễn Đôn Phục dưới
đây không phái là
trường hợp cá bíệt - dạng tác phẩm thành văn có tên tác giả - được đưa
vào cuốn sách này. mà rải rác đây đó bên cạnh đại đa số nhũng tác phẩm
dân gián không tên kết tinh từ trí tuệ quân chúng-
từng được
chắt lọc qua thời gian. Còn có những bài ca
dao, bài vè... có mang tên tác giả. Ơ những
trường hợp nhự thế. chúng tôi có chú thích
Ở phần cuối
trang để gìúp độc gìá biết rõ thêm nguồn xuất xứ.
-
- Người đọc
bắt gặp Ớ bài Phú
Bằng Hữu Kim Ký một kho ngôn ngữ
dân gian
gồm những
tục ngữ. thành ngữ. phương ngôn
cúa một vùng đất
vô cùng phong phú, hàm súc về nội dung với
tính triết lý và tính thẩm mỹ cao. đề cậ
đến hầu hết các khía cạnh nhân sinh,
từ tình yêu, tình cảm gia đình, tinh bè bạn
đến tình yêu quê hương đất nước;
từ phương cách đối nhân xử thế đến những quan niệm
về đạo lý, về cái thiện và cái ác về cái
cao thượng và cái thấp hèn của người đời v.v.
-
- Điều
thú vị ở đây là lất cả những quan niệm những suy tư mang tính triết lý
về đời, về người ấy đã được trí thức xuất thân từ cửa Khổng sân Trình
chọn lọc từ khó tàng Văn học dân
gian đem sắp xếp
hệ thống
lại một cách công phu trong bố cục của
một bài phú có vần điệu có đối xứng
theo luật bằng trắc vừa kết hợp được
tính cổ điển nghiêm chỉnh
và tính dân
gian phóng khoáng
thâm thúy mềm mại. Tác phầm Phú
Bằng Hữu Kim Ký là một minh chứng sống
động về sức sống bền vững của văn hóa dân
gian trong đời sống tinh thần củạ dân
tộc.
-
-
(l) Tác giả : Nguyễn Đôn Phục,
quê làng Phương Danh, phủ An Nhơn, tỉnh Bình Định, đỗ Cử nhân khoa quý
dậu năm Tự Đức thứ 26 (1873).
-
- Phú
Bằng Hữu Kim Ký
-
- Người trong
trời đất,
- Học dõi
thánh hiền.
- Sang hèn đã
có mấy thiên,
- Thương ghét
mặc dầu tình thế...
- . Cha nói
ngang, quan nói hiếp, hiếp –
ngang phận phải chịu lòn; Cú rằng có, vọ rằng không, không có đôi
mỏ đôi chối.
- .
Đất đã đắp, đắp cho nên
núi, chín chầy phải gắng công lao
- . Đường dầu đi, đi dốc tới nơi, ngàn
dặm chi nài lao khổ.
- . Tuy gần mực thì đen, gần đèn thì
tỏ; song có thân phải dốc, có vóc phải toan.
- . Đừng quen người gậy múa vườn hoang,
mà học kẻ trống qua nhà sấm.
- . Tài trí xem còn thấy chậm, hát xay
Iúa, múa lại tắt đèn; phận duyên
hỡi biết hèn, khóc hổ ngươi, cười ra nước mắt.
- . Song mà
khi này còn khi khác, mía sâu có đốt, nhà dột có nơi; muốn cho
lòng đó tỏ lòng đây, chuông đánh mới kêu, đèn khêu mới sáng.
- . Mựa chớ
đem lòng đen bạc, khá tua giữ dạ sắt đinh
- : Một con
sâu khuấy rầu nồi canh, lầm lỡ đó đà thấy vậy.
- . Ba mươi
cái răng đóng trăng cái lưỡi, hèn
gì này phải lo âu
- . Miễn là
mất lòng trước mà được lòng sau; khi một miệng kín mà chín miệng
hở.
- . Cũng
mong hiệp một nhà Tần Sở, thần cậy đa, đa cậy thần;
Dễ muốn phân hai ngả Sâm Thương, Phật giả
ni, ni giả Phật.
- . Khôn thì
sống, mống thì chết, lời kia tục
những thường rằng; Đầu trở xuống, cuống trở lên, lẽ ấy ai mà
chẳng thấu.
- Thương nên
tốt, ghét nên xấu, lành đôn gần, dữ lại đồn xa.
- : Gẫm cũng
phường con ông cháu cha; phải chi nhà thuyền mượn lái mướn .
- . Người
hiền xem tướng, rậm mày thì ắt cả lông; Đầy tớ kể công, cao ngày
lại thêm dày kén.
- . Khó nhìn
lời, côi nhìn lẻ, chẳng nói
- nói thì thương; giàu đổi bạn, sang đổi hầu, không phô - phô hóa
ghét. _
- . Đời còn
biết so hơn tính thiệt, đây bao
nài kể việc xưa sau.
- . Đừng lo mụ vãi trọc đầu, chớ
sợ con đò khát nước .
- . Trách là
trách cưu giành ô thước, hiềm vì hiềm gởi bạ nhành dâu.
- Lươn
đã cả kiếp lấm đầu, gà lại một nhà
bôi mặt.
- . Vì con
heo phải đèo khúc chuối, công phu
đã chẳng so đo; liều nắm cải vãi vườn dâu, ngày khắc họa nên cây
trái.
- .
Nghĩ nào sợ chết thiêu cháy dái,
hơi đâu lo làm đĩ thủng đồ.
- . Thà khi đầy tớ người khôn, hơn
lúc quân sư đứa dại.
- . Bụng làm
dạ chịu, có gian thì có ngoan;
mũi dại lái mang, làm lớn ai cho làm láo.
- . Bến
trong thì nhờ, bến nhơ thì chịu, nói xuôi cũng được, nói ngược cũng
xong.
- . Ăn cơm
mới nói chuyện cũ, kẻ thiếu việc người lại dư công.
- . Vì muốn cho
bán thịt mua lòng, dễ tránh lúc đau chân há miệng.
- . Kiến ăn
cá, cá rồi ăn kiến, mựa
đừng ỷ thế ỷ thần, rồng lộn rắn, rắn
lại lộn rồng, khuyên chớ rằng khôn rằng
giỏi.
- . Cháo nấu
dầu lòng suy nghĩ, đỗ cua thua thú đỗ mèo, cơm no lo việc đèo
bòng, giờ mẹo trèo qua giờ tý.
- . Kìa cao
lớn đã từng mấy nổi, khiến người thù để ba năm;
Nọ rộng dài ước có bao lăm, xui kẻ
lời phò tám sải. .
- . Mười hai
bến dạ dầu dốc trải, bao nài lái mũi một đôi;
Băm sáu nghề lòng nó muốn vui, phải gắng ngày ba, đêm bảy.
- Song còn
nghĩ:
- . Rừng cao
công gáy, em chị có ngàn; Đồng rộng gió luồn, vui buồn
nhiều nỗi.
- . Một mặt
hơn mười gói, nói là nói cho
kêu; người sống bằng đống vàng, vì chăng có vì chỗ.
- .
Ai cho nói vãi. thì lại nói vơ,
hễ muốn ăn Phải lăn vô bếp.
- . Nơi sao
ăn chẳng hết, nơi sao thết chẳng khắp. Nói với khôn không lại, nói với
dại không cùng.
- . Đừng
hung hăng như trâu húc nhà thần; mà
lật đật như ma trật đám quải.
- . Suy đi
nghĩ lại cơm mắm thấm về lâu; nhắm trước nhắm sau, bến hiên thuyền đậu.
- . Dạ gịữ
dạ mựa đừng sợ lậu, nhà có vách, ngạch có tai; lòng dặn lòng đâu dám đơn
sai, ăn coi nồi, ngồi coi hướng.
- . Chớ thấy
của đời mơ tưởng, con trê cũng tiếc, con diếc cũng ham; Đừng cho miệng
thế thị phi, bánh sáp trao đi, bảnh chì trao lại.
- . Trách mấy
kẻ nhiều lời phải trái, nước lã khuấy nên hồ; ghét thay người
học thói hàm hồ, bát ngô xô chẳng
chết.
- . Bới
lông tìm vết thế gian lắm chuyện
sâu cay; thiên hạ mấy người xởi lởi ?
- . Đừng quen
trục lợi, tham ván bán thuyền; phải nghĩ thân duyên,
liệu cơm gắp mắm.
- . Lịch sự đủ
điều lich sự, 1. để lỗ đeo hoa; đàn bà ba thứ đàn bà, mặt dường nào
ngao dường ấy.
- . Tai nghe
mắt thấy, chớ như ốc nọ mượn hồn;
ăn ham chắc, mặc ham bền, mựa học mua trâuvẽ bóng.
- . Vì nhíêu
sãi và cửa chùa không ai đóng; thà ít
thầy mà đãy lại đầy thêm
- . Dẫu khoe
cả vú lấp miệng em, cả hèm lấp miệng hũ;
song cũng làm thầy đất ta, làm
ma đất người.
- . Trải qua,
nhiều sự nực cười; gẫm lại nhiều đường thắm thiết.
-
. Cảm là cảm gà nuôi con
vịt, chít chiu nào kẻ nâng niu; thương những thương cá bỏ giỏ cua,
hiếp đáp nhiều
bề tủi hổ
.
-
. Dễ chẳng muốn lời kia cặn
kẽ, nóng súng – sung phải nổ, đau gỗ - gỗ phải kêu; song chi bằng
lẽ nọ êm đềm, cơm mình ăn ngon, con mình dễ khiến.
-
. Hầu mong cả tiếng, làm
dâu nhà cả thế; làm rể nhà nhiều con; Lại sự vô duyên, bằng lông
quăng chẳng đi, bằng chì quăng xa lắc.
-
. Rượu chẳng say, chè say quá
mức, môn không ngứa, ráy ngứa nỗi gì ?
-
. Nói ra là sự vân vi : ấu
sao tròn mà bồ hòn sao méo ?
-
. Thiệt vậy chớ phòng khi dễ,
lành làm thúng mà lủng cũng làm mê.
-
. Bảy mươi chưa què, chớ
khoe rằng trọn.
-
. Cầm dấu sao khỏi dính
tay, trách chi những lễ.
-
. Ba mươi đời đĩ bợm
thì mắc điếm thầy,
-
. Rót nước phải toan chừa
cặn, miễn đặng xíu tình.
-
. Sao cho lèo lái phân
minh, giỏ có quai, chài có chóp, chớ để tôm cá, lộn xộn,
quân vô tướng hổ
-
vô đầu
-
. Dám đâu cử cá hành câu,
mà lại tham mùi chè gắp.
-
. Nhiều ít cũng là ơn
nghĩa, miếng khi đói bằng gói khi no; thiệt hơn chớ khá so đo, một đời
ta
-
ba mươi đời nó.
-
. Chớ ăn đằng sóng mà
nói đằng gió, hễ một câu nhịn là chín câu lành.
-
. Chẳng qua vì nghĩa vì
tình, nào phải rằng vinh rằng nhục.
-
. Đắng mà ruột thịt,
chẳng chọc - chọc đau lòng; ngọt cũng người dưng, dầu thương -
thương giúp miệng.
-
. Lẽ dời đổi nay sông mai
biển, khiến quên nơi bến đò
xưa; chốn nương nhờ cội cả bóng cao, xin đừng phụ nơi đây dạ
cũ.
- . Ăn
chưa no, lo chưa tới, để đèo
bòng cóc nọ leo thang; học còn It, chí eòn hèn, dám
mong mỏi
- voi
kia đẻ trứng.
- .
Miễn có đức không sửc mà
ăn; bằng chẳng biết lo, của kho cũng hết.
- .
Phận mình biết, ăn bằng hôm, lo bằng mai, duyến ai nấy nhờ, tắm khi nào
vuốt mặt khi ấy.
- . Tuy
mừng đặng cá sau gặp buổi chợ; phòng khi trâu trắng mất mùa.
- . Biết
đâu cao nấm mồ, trao duyên gởi phận; ta cũng bắt buồm coi gió,
cầm lái dõi sông.
- . Dễ
khoe khoang vợ cậy thế chồng; cũng may mắn con nhờ đức mẹ.
- .
Liệu lời liệu lẽ, sao cho phải phải phân phân; dầu đặng ốâu chăng
cũng mặc, không không có có.
- .
Bởi vì cơm chúa nên múa tối ngày;
chớ thấy ăn khoai vác mai chạy quấy.
- . Sao
cho có chí, sắt mài rồi cũng nên kim chớ có lưu tâm,
sành rán muốn cho ra mỡ.
- . Dầu
mà không mợ thì chợ cũng đông; e khi có chồng như gông vào cổ.
-
Đừng khinh dại ngộ, cha nó
lú còn chú nó khôn; phải nghĩ nguồn cơn, mẹ tốt sữa nên con mới
mập.
-
. Chớ dớn dác cái cù cái
đập, mà dựa hơi lũ cá lòng tong.
-
. Nhẫy đồng vì bởi nước
sông, có gió nên rung mõ.
-
. Trách đòn gánh, nọ
công trau rồi lại đè vai; sợ lũ gà kia vì vắng chủ đã
toan bươi bếp.
-
. Nói sao cho hết tình đời
ai dại ai khôn, kể thử mà nghe lời thế tục, tục thanh thanh tục.
-
. Ai chưa nhắm mắt về cùng
mười đất chín trời, thì phải cắn răng với năm cha ba mẹ...
|
