| |
Thành ngữ trong tiếng việt
Hồng Huy
Tất cả các ngôn ngữ có vốn từ vựng phong phú đều có thành ngữ. Từ vựng
càng phong phú, thành ngữ càng nhiều. Nếu chỉ so về số lượng, th́ số
thành ngữ của tiếng Việt không nhiều bằng số thành ngữ của tiếng Anh,
tiếng Pháp, và tiếng Hán. Nhưng tính tỉ lệ giữa số thành ngữ và từ vựng,
th́ tiếng Việt có tỉ lệ cao hơn. Lư do là v́ người Việt chúng ta, trong
khi nói, trong khi viết, thích dùng những ư, những mẫu có sẵn. Những mẫu,
những ư ấy được những thế hệ trước tạo ra, những thế hệ sau ứng dụng
quen, trở thành thành ngữ. Nhưng hệ quả không dừng lại ở đó. Thế hệ ngày
nay chắc chắn cũng tạo ra được những ư, những mẫu mới, để những thế hệ
sau này dùng. Số thành ngữ hiện dụng sẽ có thêm một số mới, nhưng cũng
có thể bớt đi một số cũ mà người ta không thích dùng nữa. Đó là cái thế
tất nhiên trên con đường phát triển của một sinh ngữ.
Nhưng, thành ngữ là ǵ? Trước khi đi vào nội dung, thiết tưởng chúng ta
cần tạm đồng ư với nhau về một số từ ngữ chuyên môn, và về một vài đặc
điểm trong hiện t́nh tiếng Việt, để dễ hiểu nhau:
1- Chúng ta hăy dùng từ "ngữ pháp" để chỉ cách nói, cách viết đúng một
ngôn ngữ. Ngày xưa, học giới thường dùng từ "văn phạm" vào chỗ này.
Nhưng chữ "văn" (viết văn, làm văn) và chữ "phạm" (khuôn phép) đă thu
hẹp phạm vi và chuyên môn hoá môn học, khiến người thường (không phải là
học sinh, thầy giáo, nhà văn...) có thể nghĩ là môn học không liên quan
ǵ đến họ. Từ "ngữ pháp" (cách nói đúng) có phạm vi rộng, dễ phổ cập hơn.
Nhưng xét về mặt ngữ nghĩa lư thuyết cũng như mặt phạm vi ứng dụng, "ngữ
pháp" nói đây chính là "văn phạm", một thuật ngữ ngày trước chúng ta vẫn
quen dùng để dịch chữ "grammaire" của tiếng Pháp, và chữ "grammar" của
tiếng Anh.
2- Tiếng Việt của chúng ta cũng đă có một số sách ngữ pháp soạn thảo khá
công phu, nhưng cho đến nay, vẫn chưa có cuốn nào được mọi người hoàn
toàn chấp nhận. Thế cho nên, mọi vấn đề chúng ta nêu ra ở đây đều có
tính cách gợi ư, đề nghị, hoặc thử nghiệm.
3- Chúng ta hăy gọi những chữ như "ăn", "nhà", "ngon", "rộng", là từ;
gọi những chữ như "ăn uống", "nhà cửa", "ngon lành", "rộng răi", là từ
ghép; gọi những chữ đă quen đi với nhau thành một nhóm, như "nói cho
đúng", "tối như mực", "lỡ ông lỡ thằng" , là nhóm chữ , hoặc ngữ.
Đi vào phạm vi ứng dụng trong câu, tùy trường hợp chúng ta sẽ gọi những
nhóm chữ ấy là "quán ngữ", là "khởi ngữ", là "khí ngữ", là "trợ ngữ", là
"trạng ngữ", v.v...
Về mặt ư nghĩa, chúng ta cũng sẽ phân biệt "thành ngữ" và "tục ngữ"...
Đồng thời, vạch ranh giới cho các câu tục ngữ, với những câu ca dao,
ngạn ngữ, phương ngôn, danh ngôn...
4- Trong những thành ngữ thông dụng hiện nay, có một số có "dị bản" tức
là khác nhau một đôi chữ, từ đó dẫn đến cách
hiểu khác nhau. Chúng ta cũng nên thảo luận để thống nhất ư kiến nên
dùng câu nào, nên hiểu câu ấy theo nghĩa nào.
■
Bây giờ, chúng ta đi vào chủ đề thành ngữ. Như trên đă nói, tiếng Việt
có nhiều thành ngữ. Nói cách khác, trong khi nói và viết, người Việt
chúng ta hay dùng thành ngữ. Thay v́ nói "đêm ấy, trời rất tối", chúng
ta nói "đêm ấy, trời tối đen như mực"; thay v́ nói "ông ta suốt ngày làm
việc khổ cực", chúng ta nói "ông ta suốt ngày đầu tắt mặt tối".
Như vậy, chúng ta nhận ra một đặc điểm về công dụng của thành ngữ: Thành
ngữ không phải là một cách phát biểu duy nhất đúng, cũng không phải là
cách nói bắt buộc, mà là một cách nói thường được chọn lựa. Trong khi
nói hoặc viết (từ đây, tôi sẽ dùng một ḿnh chữ "nói", cho gọn), chúng
ta dùng thành ngữ là muốn lời phát biểu có chỗ dựa, mong người nghe hiểu
tắt theo lối ước lệ.
Chẳng hạn, khi nghe nói một ông nào đó "rán sành ra mỡ", không ai mất
công suy nghĩ xem sành có rán ra mỡ được không, hoặc ông kia có chịu khó
rán sành để lấy mỡ không, mà ai cũng hiểu ngay là ông ta rất hà tiện,
rất chắt mót. Khi nghe nói một người đàn bà nào đó có dung nhan "chim sa
cá lặn", không ai thắc mắc rằng trước nhan sắc của một người đàn bà đẹp,
chim có sa và cá có lặn thật không, mà ai cũng hiểu ngay là người phát
biểu muốn cực tả cái nhan sắc của người đàn bà kia.
Tóm lại, thành ngữ tạo ra sự mặc nhiên hiểu nhau giữa người nói và người
nghe, qua ngữ nghĩa có tính cách ước lệ, đă được thừa nhận theo truyền
thống.
Thành ngữ không phải luôn luôn gọn hơn, ít chữ hơn lời nói thường. Có
lắm khi thành ngữ dài hơn. Chẳng hạn, nói "rất tối" chỉ tốn hai chữ,
nhưng nói "tối như đêm ba mươi" phải mất năm chữ; nói "rất keo kiệt" chỉ
mất ba chữ, nhưng nói "vắt cổ chày ra nước" phải tốn năm chữ. Nhưng
nhiều người vẫn nghĩ là dùng thành ngữ th́ lời nói hàm súc hơn. V́ đâu?
V́ thành ngữ luôn luôn có tính cách tu từ, được coi là hay hơn, là ư nhị
hơn lời nói thường.
Xin trở lại với những thành ngữ cực tả một đêm tối trời. Chúng ta có thể
nói: Đêm ấy trời rất tối, chúng tôi nh́n chẳng thấy ǵ cả. Nói như vậy
cũng rất rơ, nhưng chưa phải là cực tả, chưa có h́nh tượng ǵ.
Cho nên có khi chúng ta chọn cách nói khác: - Đêm ấy, trời tối đen như
mực; ... tối ngửa bàn tay không thấy; ... tối như hũ nút ; ... tối như
đêm ba mươi. Cả bốn câu đều có tính cách cực tả, hoặc dùng h́nh tượng.
Câu đầu dùng sắc độ; câu thứ nh́ nói đến tầm nh́n; câu thứ ba giả tưởng
hoàn cảnh (ai chui vào trong hũ mà biết trong ấy tối); câu cuối đề cập
đến sự bất thường của cái đêm đang nói (không phải là đêm cuối tháng,
nhưng tối đen như một đêm nguyệt tận).
Nhận ra tính cách ước lệ của các thành ngữ, tức là chúng ta hiểu những
nhóm chữ tu từ ấy có ư nghĩa tương đối hơn là chính xác, nặng về nghĩa
bóng hơn là nghĩa thực. Không ai hiểu thành ngữ "bị đè đầu cỡi cổ" theo
nghĩa đen là bị kẻ mạnh đè đầu xuống và ngồi lên cổ, mà chỉ hiểu theo
nghĩa bóng là bị áp bức; không ai nghĩ thành ngữ "khọe như vâm" là thực
sự mạnh như voi, mà chỉ hiểu là mạnh hơn b́nh thường. Hiểu một cách đồng
t́nh châm chước như vậy, để mà dùng thành ngữ, để mà nghe thành ngữ, tức
là chúng ta cầu viện ở thành ngữ cái công dụng cực tả, đôi khi có phần
thậm xưng.
Vệ h́nh thức cấu tạo, thành ngữ là những nhóm từ cố định, quen đi với
nhau để truyền đạt một ư nghĩa theo ngôn ngữ truyền thống. Chữ "cố định"
ở đây cũng có nghĩa tương đối. Chúng ta nói "dày gió dạn sương", nhưng
cũng có thể nói "gió sương dày dạn "; chúng ta nói "dễ như trở bàn tay",
nhưng cũng có thể nói "dễ như lật bàn tay". Trật tự của các từ trong
nhóm có thể thay đổi, thậm chí từ cũng có thể thay thế, miễn là nói lên
được nguyên ư. Tôi nói "dữ như cọp", nhưng bạn có thể nói "dữ như beo",
và không ai cân nhắc câu nào đúng hơn câu nào.
Không biết từ đời nào, ông cha chúng ta ghép những từ ấy lại thành nhóm
với nhau để nói lên cái ư nghĩa kia, người đồng thời và người đời sau
nghe thuận tai, bắt chước nói theo. Ngày nay, chúng ta tiếp tục dùng, và
gọi tên những nhóm từ đó là "thành ngữ".
■
Cũng giống như trong những ngôn ngữ khác, trong tiếng Việt, ngoài những
thành ngữ, c̣n có những nhóm từ khác quen đi với nhau. Nếu chỉ căn cứ
vào yếu tố quen đi với nhau mà thành nhóm, th́ chúng ta cũng có thể gọi
tất cả những nhóm từ ấy là thành ngữ. Nhưng nếu c̣n dựa vào những yếu tố
khác như vị trí trong câu, chức năng ngữ pháp, hoặc ư nghĩa riêng, th́
chúng ta sẽ nhận ra không phải tất cả đều là thành ngữ. Tiếng Việt ngày
nay đă đạt đến tŕnh độ tinh luyện, chúng ta cũng nên thử phân biệt
thành ngữ với những dạng thức tương tự.
Xin nêu thí dụ cụ thể để nhận định:
1- Để xác định phạm vi rộng hẹp của ư sắp tŕnh bày, chúng ta thường mở
đầu: - Nói chung th́ ... (nói một cách tổng quát; nh́n chung; đại thể;
đại cương mà nói...) - nói riêng th́... (đi vào chi tiết; nh́n riêng; để
cho được rơ ràng hơn; chuyên biệt mà nói...).
Để khẳng định tính chất của ư sắp tŕnh bày, chúng ta thường mở đầu: -
Thành thực mà nói; nói chí t́nh; nói cho đúng; nói thật với nhau; nói mà
không sợ quá lời; v.v...
Đây là những nhóm từ quen dùng, lịch sử có lẽ cũng không dài lắm. Một
người nào đó dùng trước, chúng ta dùng theo, và ai cũng hiểu theo một ư.
Vậy, chúng ta có thể gọi chúng là "thành ngữ" chăng? Có thể lắm. Nhưng
các nhà ngữ pháp đă đặt tên cho chúng là "quán ngữ" (những ngữ quen dùng).
Về mặt được dùng lâu ngày thành quen trong ngôn ngữ, th́ "quán ngữ"
không khác "thành ngữ". Nhưng để phân biệt, chúng ta hăy để ư điểm này:
Thành ngữ thường có nội dung so sánh, c̣n quán ngữ chỉ là một cách nói.
2- Xét về mặt niên kỷ, quán ngữ phần nhiều ít tuổi hơn thành ngữ. Trong
các tác phẩm cổ văn ra đời cách nay vài ba trăm năm, có thể có những
thành ngữ "đẹp như tiên", "đen như cột nhà cháy", nhưng chắc chưa có
những quán ngữ như "nói riêng với nhau mà nghe", "để bà con dễ thông cảm"...
3- Những quán ngữ được dùng để mở đầu một câu như trong các thí dụ nêu
trên, thường được gọi là "khởi ngữ" (ngữ bắt đầu câu). Nhưng trong thông
dụng, quán ngữ không phải luôn luôn là khởi ngữ. Nói cách khác, quán ngữ
không phải lúc nào cũng đứng đầu câu để làm khởi ngữ. Quán ngữ có thể
đứng giữa câu, cuối câu. Khi đó, quán ngữ sẽ mang tên theo chức năng ngữ
pháp.
Thí dụ: T́nh h́nh sách báo tiếng Việt ở hải ngoại, nói chung, cũng có
điểm đáng mừng.
Nằm ở giữa câu, ư nghĩa không khác khi nằm ở đầu câu, nhưng quán ngữ "nói
chung" không có chức năng mở đầu câu nên không được gọi là "khởi ngữ". Ở
đây, nó có phận sự đưa đẩy. Chúng ta hăy gọi nó là "chuyển ngữ".
Bây giờ, chúng ta thử đặt "nói chung" ở vị trí cuối câu: T́nh h́nh sách
báo tiếng Việt ở hải ngoại cũng có điểm đáng mừng, nói chung. Nghe hơi
mới, nhưng vẫn được. Vệ tên gọi, chúng ta có nên gọi quán ngữ này là "kết
ngữ" không? Thiết tưởng không nên. Gọi thế sẽ trở thành cầu kỳ tế toái,
v́ tuy rằng ở đây "nói chung" không nằm ở giữa câu, nhưng vẫn làm phận
sự đưa đẩy lời nói. Cũng như trường hợp chữ "thưa ông" trong hai câu này:
- Thưa ông, tôi đă làm xong. - Tôi đă làm xong, thưa ông. Vị trí khác,
nhưng chức năng không khác.
Vậy, khi quán ngữ đứng ở đầu câu, chúng ta gọi là khởi ngữ; nếu chúng
đứng ở vị trí khác, chúng ta gọi là chuyển ngữ. Nếu lười gọi tên riêng,
chúng ta gọi chung chúng là quán ngữ.
■
Đến đây, đă có ǵ làm ranh giới giữa "thành ngữ" và "quán ngữ" chưa?
Thiết tưởng đă có, nhưng chưa được minh bạch lắm. Xin nhắc lại và thêm:
- Thành ngữ và quán ngữ đều là những nhóm từ quen dùng đối với mọi người.
Có thể có người không thích dùng, nhưng nghe vẫn hiểu đúng ư.
- Thành ngữ luôn luôn hàm ư so sánh, nhận xét, nặng về nội dung. Quán
ngữ chỉ mở ư, chuyển ư, nặng về h́nh thức.
- Vệ số lượng, thành ngữ nhiều hơn quán ngữ thập bội. Nhưng tính số lần
được dùng, th́ quán ngữ được dùng nhiều hơn. Kiểm một cuốn sách khoảng
200 trang, không chắc đếm được đến 20 thành ngữ; nhưng có thể đếm được
cả trăm quán ngữ mở đầu câu như "thật ra", "nh́n chung", "nói cho dúng"...
- Dịch một quán ngữ tiếng ngoại quốc ra tiếng Việt rất dễ (một số quán
ngữ thông dụng trong tiếng Việt ngày nay có dạng gốc ở tiếng Anh, tiếng
Pháp), nhưng không dễ ǵ t́m được, những thành ngữ đồng nghĩa trong hai
thứ tiếng. Thư��?ng chỉ có thể dịch theo ư.
■
Bây giờ,chúng ta thử phân biệt thành ngữ và tục ngữ. Việc này khó hơn
việc vừa rồi.
Cũng xin lấy thí dụ để phân biệt.
Xin nêu những câu có chữ "sống" và chữ "chết":
1- Sống lâu hơn giàu lăm (sức khỏe quí hơn của cải);
2- Sống chết có số (con người không làm chủ được sự sống chết của ḿnh,
vậy nên an nhiên mà sống cho phải đạo làm người);
3- Sống cái nhà, già cái mồ (già ở đây có nghĩa là chết. Khi sống, người
ta cần ngôi nhà cho rộng răi tiện nghi, khi chết đi, cần có ngôi mộ cho
tươm tất. Câu này có ư biện minh cho những việc cố công làm nhà cửa và
xây sinh phần trong phong tục của người Việt-Nam. Cũng có ư khuyên con
cháu nên lo cho cha mẹ, ông bà về nơi cư trú khi sống và nơi an nghỉ khi
qua đời);
4- Sống đồng tịch đồng sàng, chết đồng quan đồng quách (tịch sàng là
chiếu giường; quan quách là ḥm chôn người. Ca ngợi và khuyến khích t́nh
nghĩa keo sơn giữa vợ chồng);
5- Chết vinh hơn sống nhục = Sống đục sao bằng thác trong (mạng sống là
trong, nhưng cũng có khi con người phải chọn cái chết để bảo toàn danh
dự);
6- Chết bờ? chết bụi = Chết đường chết chợ (cực tả cảnh khốn cùng không
nhà cửa, không người thân, lúc cuối đềi của những người bất hạnh);
7- Thập tử nhất sinh (trong hoàn cảnh nguy hiểm, mười phần chết một phần
sống);
8- Chạy bán sống bán chết (chạy thoát thân trong hoàn cảnh vừa nguy hiểm
vừa khẩn cấp);
9- Chết đứng như Từ Hải (gặp chuyện bất ngờ khó xử, không biết phải nói
năng đối phó ra sao, chỉ đứng lặng thinh; cũng nói là "đứng chết trân");
10- Sống vất sống vưởng (cực tả cảnh sống khổ cực lê la của một người
khốn cùng).
C̣n nhiều câu nữa, nhưng bao nhiêu đó nghĩ cũng tạm đủ để biện biệt. Năm
câu đầu (1-5) có ư khuyên bảo; năm câu sau (6-10) chỉ mô tả. Những câu
đầu là "tục ngữ"; những câu sau là "thành ngữ".
Thật ra, ranh giới giữa tục ngữ và thành ngữ không luôn luôn rơ ràng như
đối với những câu vừa nêu. Chẳng hạn, những câu sau đây là tục ngữ hay
chỉ là thành ngữ?
- Chết lỗ chân trâu = Chết vũng trâu nằm = Đi năm sông bảy suối về chết
lỗ chân trâu: Câu này có ư phàn nàn cho một người có khả năng, có kinh
nghiệm sống, mà phải chịu thất bại, trong một hoàn cảnh không đáng. Tuy
cũng có ư khuyên phải thận trọng trong những lúc tưởng là dễ dàng, nhưng
ư khuyên không rơ ràng. Lời khuyên chỉ rơ ràng khi có ngữ cảnh hỗ trợ: -
Tôi biết tài anh, nhưng anh không nên quá coi thường kẻ địch, coi chừng
chết lỗ chân trâu đấy!
- Vào sinh ra tử: Khi chưa có ngữ cảnh, mấy chữ này chỉ diễn tả cảnh
chiến đấu cực kỳ nguy hiểm của một người dám đem mạng sống của ḿnh ra
thử thách. Nhưng nếu mục đích chiến đấu không cao cả, th́ không ai đem
câu này mà gán cho. Mới nghe, th́ ư nghĩa có vẻ trung tính (neutral,
neutre), nhưng thật ra cũng có ư tán dương. Trong thông dụng, người nói
chỉ cầu viện đến những chữ này khi cần khen chê: - Anh ấy đă biết bao
lần vào sinh ra tử để cứu bạn đồng đội; - Hai người đă từng vào sinh ra
tử với nhau, mà bây giờ coi nhau như kẻ thù.
Về mặt cú pháp, tục ngữ là nhóm chữ lồng trong câu, nhưng cũng có thể tự
ḿnh làm thành câu riêng. Nhiều tục ngữ có cấu trúc chủ ngữ (sujet) - vị
ngữ (prédicat). Sống lâu là chủ ngữ; hơn giàu lắm là vị ngữ. Thành ngữ
thường không có cấu trúc đó. Sống vất sống vưởng là nhóm từ không có chủ
ngữ.
■
Ở trên, chúng ta đă tách biệt tục ngữ từ thành ngữ nói chung. Chúng ta
cũng đă tách biệt từ thành ngữ ra quán ngữ, và từ quán ngữ ra khởi ngữ
và chuyển ngữ.
Dưới đây, chúng ta sẽ đề cập thêm đến những nhóm từ và những câu đồng
dao có thể lẫn với thành ngữ, và những câu thường được gọi là tục ngữ
nhưng đáng có tên gọi khác.
Trong tiếng Việt, có rất nhiều nhóm từ được h́nh thành theo phép tiệp
âm, gọi là "từ láy". Nếu chỉ gồm hai chữ, như "lem nhem", "bập bơm",
"khật khù", th́ không ai gọi là thành ngữ. Nhưng một khi chúng tự nhân
đôi thành nhóm bốn chữ, như "lem nhem luốc nhuốc", "bập bà bập bơm",
"khật khù khật khưỡng", th́ cũng có người gọi là thành ngữ. Theo ư tôi,
chúng ta nên gọi là từ láy.
Có những nhóm từ trong những bài hát trẻ con (đồng dao) được lấy dùng
trong chuyện người lớn, rồi lâu ngày có vẻ như thành ngữ. Chẳng hạn bốn
chữ "dung giăng dung giẻ". Mấy chữ này nguyên là của bài đồng dao: Giung
giăng giung giẻ, dắt trẻ đi chơi... Vệ sau, người ta dùng rộng, theo ư
vui đùa: Sáng hôm qua, tôi gặp cô cậu ấy giung giăng giung giẻ ngoài
phố. "Giung giăng giung giẻ" ở đây có nghĩa là vui vẻ nắm tay nhau đi
chơi. Dù được dùng nhiều đến đâu, nhóm chữ này cũng không phải là thành
ngữ.
Có sách ngữ pháp xếp câu "Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn" vào loại
tục ngữ. Một cuốn ngữ pháp khác trích dẫn bốn chữ "cây quế giữa rừng" từ
một truyện ngắn có ư phàn nàn cho một cô gái xinh đẹp nết na mà lấy phải
một người chồng vũ phu, và gọi đó là thành ngữ. Tôi nghĩ đây chỉ là
những trường hợp lẻ tẻ, chưa nên gọi là thành ngữ. Nên trả chúng về cho
những bài ca dao nguyên thủy.
Và tiện đây, chúng ta cũng nên phân biệt tục ngữ với những câu gần
giống: Cách ngôn, ngạn ngữ, danh ngôn, phương ngôn.
Một điểm cần nói ngay: Trong phạm vi này, chữ "ngôn" và chữ "ngữ" là
đồng nghĩa, có thể thay cho nhau được. Chúng ta quen nói như trên, nhưng
vẫn có thể nói: Tục ngôn, cách ngữ, ngạn ngôn, danh ngữ, phương ngữ.
"Ngôn" và "ngữ" ở đây đều có nghĩa lời nói.
Tục ngữ : Trong thông dụng, "tục ngữ" c̣n được gọi là "lời tục". "Tục"
đây là "thế tục", không phải "thô tục". Thay v́ nói "tục ngữ có câu", có
thể nói "lời tục nói rằng".
Gần mực th́ đen, gần đèn th́ sáng là "tục ngữ. Nhưng "đen như mực",
"sáng như đèn" là thành ngữ. Xin nhắc lại và nhấn mạnh: Tục ngữ có ư
b́nh phẩm, phê phán, khuyên bảo, hướng dẫn. Thành ngữ chỉ mô tả, đánh
giá, thường là qua so sánh.
Cách ngôn : Chắc các bạn cao tuổi c̣n nhớ những ngày c̣n học ở bậc sơ
học? Hằng ngày, trên bảng đen, ngoài nhóm chữ ghi số học sinh, số hiện
diện, số khiếm diện, và ngày tháng, thầy giáo c̣n ghi những câu, đại để
như: - Tiên học lễ, hậu học văn; - Đói cho sạch, rách cho thơm... Trong
những cuốn luân lư, tập đềc, cũng có ghi những cây ấy. Đây là những câu
cách ngôn.
"Cách" có nghĩa là "cách thức". Cách ngôn là lời nói mẫu mực, đáng noi
theo.
Ngạn ngữ : Là lời của người xưa c̣n truyền lại. Tất nhiên phải là "lời
hay ư đẹp", chớ chỉ là xưa không thôi, th́ xưa mấy cũng không đủ. Chẳng
hạn câu "Chích khuyển phệ Nghiêu" (Chó của tên Chích sủa vua Nghiêu; ư
nói ai có chủ nấy; vua Nghiêu là bậc vua thánh, nhưng con chó kia chỉ
coi một ḿnh Đạo Chích là chủ, nên sủa vua Nghiêu). Câu này chỉ có nghĩa
thực dụng, không được coi là "ngạn ngữ". Nhưng những câu sau đây th́
được coi là ngạn ngữ: - Điểu tận cung tàng, thố tử cẩu phanh (Hết chim
th́ cung bị đem cất, thọ chết th́ chó săn bị làm thịt; ư nói thói đềi
bội bạc); - Phú nhuận ốc, đức nhuận thân (Của cải làm cho nhà cửa thành
đẹp đẽ; đức độ khiến con người trở nên tươi tắn).
Không có qui luật nào qui định, nhưng thường được coi là ngạn ngữ những
câu ư nghĩa thật hàm súc. Cụ thể là những câu không dài lắm.
Danh ngôn: Là những lời nói hay và đúng đến mức sâu sắc, được truyền
tụng, được người đương thọi và hậu thế nhắc lại. Danh ngôn là của danh
nhân. Một lời nói tuy hay, nhưng của một người không nổi tiếng, khó trở
thành danh ngôn. Cũng vậy, một người nổi tiếng, nhưng lúc ngẫu hứng nói
một câu ǵ đó, xảo diệu về mặt trí thuật th́ có, nhưng mẫu mực về đạo
hạnh th́ không, th́ lời ấy cũng không được coi là danh ngôn. Người ta có
trích dẫn th́ cũng là để cười chơi mà thôi.
Một đặc điểm của danh ngôn, có thể dùng để phân biệt với cách ngôn, ngạn
ngữ, là biết người phát biểu. Trích dẫn danh ngôn, luôn luôn phải ghi
tên người nói, có khi c̣n phải ghi hoàn cảnh nói nữa. Tóm lại, tục ngữ,
cách ngôn, ngạn ngữ là khuyết danh, nhưng danh ngôn là của riêng một
người. Cũng như ca dao là của chung, nhưng những câu thơ dù có nhiều
phong vị dân gian mà biết được tác giả là ai, th́ vẫn không xếp vào ca
dao được.
Phương ngôn: Ngày nay, có một số từ điển và sách ngữ pháp dùng từ này để
gọi tiếng riêng của một địa phương, giống như từ "phương ngữ". Sách của
người Trung-Quốc cũng dùng "phương ngôn" theo nghĩa này.
Nhưng ngày trước, chúng ta đă dùng từ "phương ngôn" theo nghĩa "danh
ngôn". Trường hợp này, nếu viết chữ Hán, chữ "phương" phải viết với bộ
"thảo", có nghĩa là "thơm". Phương ngôn là lời nói thơm tho, đậm vị đạo
đức, đáng lưu truyền.
■
Những câu tục ngữ, ngạn ngữ, cách ngôn... đều là thành phần cố cựu của
tiếng Việt. Nhưng cũng giống như tiên tổ cao đềi đối với con cháu ngày
nay, biết là ḍng dơi, nhưng không biết kỹ. Có khi c̣n hiểu sai.
Xin dẫn một ít trường hợp phổ biến:
- Nghe bốn chữ "đầu tắt mặt tối", ai cũng hiểu là ư muốn nói "làm việc
quần quật suốt ngày", nhưng "mặt tối" th́ c̣n luận nghĩa được (là bận
"tối tăm mặt mũi" chăng?), c̣n "đầu tắt" là cái ǵ?
- Để chỉ một cách nói năng cộc lốc, nghe không thuận tai, người ta hay
dùng thành ngữ "dùi đục chấm mắm cáy". Nhưng ai lại lấy cái "dùi đục" mà
chấm vào mắm làm ǵ?
(Dùi đục là một dụng cụ thợ mộc và cũng là vật gia dụng, bằng gỗ thật
cứng [trắc chẳng hạn], to bằng bắp tay, dài hơn hai gang, dùng đánh lên
cán đục để lưỡi đục xắn vào gỗ. Tục ngữ có câu: Dùi đánh đục, đục đánh
săng [săng là gỗ]. Nghĩa bóng là cấp cao ép xuống cấp giữa, cấp giữa ép
xuống cấp dưới).
Có phải nguyên thủy câu này là "dùi đục giă mắm cáy", rồi lâu ngày
chuyển biến thành ra khó hiểu chăng?
Trong bếp của người Việt ngày xưa, dùng để giă tiêu, giă cua... người ta
có một cái cối nhỏ bằng sành hoặc bằng gỗ, và một cái chày gỗ, h́nh dáng
và kích thước cũng tương tự như cái dùi đục của thợ mộc. Trong lúc cần
giă thứ ǵ đó, mà chỉ có cái cối, th́ người ta cũng có thể lấy dùi đục
làm chày, cũng giống như tạm dùng cán dao vậy. Dùi đục đầu không tṛn
như chày, tất nhiên kết quả không tốt: Giă cáy th́ cáy không nhuyễn, lại
khua lộp cộp không êm. Chẳng khác mấy với những lời lẽ thô kệch, không
lọt tai thiên hạ.
- Để tả dáng đi lảo đảo, xiêu vẹo, chân nọ vấp vào chân kia của người
say rượu, người ta hay dùng thành ngữ "chân nam đá chân xiêu", hoặc
"chân đăm đá chân chiêu". "Đăm", "chiêu" đều là từ cổ, có nghĩa là "bên
mặt", "bên trái". "Chân đăm đá chân chiêu" có nghĩa chân mặt vấp vào
chân trái. "Nam" và "xiêu" trại ra từ "đăm" và "chiêu".
Nhưng ngày nay, chúng ta có từ ghép "đăm chiêu" để tả dáng vẻ của một
người đang lắng trí suy tư. Sự chuyển nghĩa thật là khó hiểu. Tại sao
nguyên nghĩa là "bên phải bên trái" mà lại có thể chuyển thành "suy
nghĩ"? Có phải suy nghĩ nhiều quá, đến nỗi quên cả ngoại cảnh, không để
ư ǵ đến bên trái bên mặt của ḿnh không? Xin thử đặt một câu "giả
tưởng": - Kẻ cuồng sĩ ngồi trầm ngâm bên án thư suốt mấy trống canh,
không lư ǵ đến hai phía đăm chiêu.
Qua nhiều đời, "suy nghĩ nhiều = không đăm chiêu" biến thành "đăm chiêu
= suy nghĩ". Có lư chăng?
Dù sao, từ cái dáng đi như muốn ngă mà trở thành trầm lắng suy tư, tức
là đă đổi từ vật chất sang tinh thần, từ anh say rượu thành nhà hiền
triết, rơ ràng là biến dở thành hay. Vậy, chúng ta cứ yên tâm dùng "đăm
chiêu" theo nghĩa ngày nay, không cần bận tâm tới cái xuất xứ của nó
nữa.
- Ngày nay ai cũng hiểu thành ngữ "lang bạt kỳ hồ" (hoặc gần hơn: lang
bạt) theo nghĩa "rày đây mai đó". Nhưng nghĩa nguyên thủy của mấy chữ
này khác hẳn, gần như ngược lại.
Đây là một thành ngữ của cổ văn Trung-Quốc. Kinh Thi có câu tả dáng một
con sói già như vầy: Lang bạt kỳ hồ, tái trí kỳ vĩ (sói bước tới th́ đạp
cái yếm cổ, bước lui th́ vướng cái đuôi). Cũng giống như mấy chữ "tấn
thối lưỡng nan". Du nhập vào tiếng Việt, nghĩa gốc mất hẳn. Chuyện của
một con sói già được chuyển giao cho một con người trẻ (Có ai già mà c̣n
lang bạt kỳ hồ nổi). Và nghe rất văn chương? Văn chương hơn cả câu "tang
bồng hồ thỉ"!
- Vắng chủ nhà gà mọc đuôi tôm: Gà con được chừng hơn tháng, ở đuôi có
lú (nhú) ra mấy cái lông cứng trông giống như đuôi con tôm, gọi là "gà
lú đuôi tôm". Qua giai đoạn này, gà mới trở thành "gà gị". Nhưng không
hiểu sao, gà gị chỉ được kể là thịt ăn ngon, c̣n gà mà mọc đuôi tôm th́
được coi là sung sướng vui chơi thỏa thích. Hễ chủ nhà đi vắng, th́ gà
thừa dịp mọc đuôi tôm ra. Hễ người lớn đi vắng, th́ con nít tha hồ chơi
đùa nghịch phá; hễ chủ đi vắng th́ người làm ngồi chơi, bỏ bê công
việc... Nghĩa bóng dễ hiểu, nhưng nghĩa đen không dễ. Lông đuôi của gà
đến độ th́ mọc, chớ đâu phải muốn mọc lúc nào cũng được?
Nghe hơi vô lư, nên đă có người chữa lại: Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm.
Có lư hơn một chút, nhưng cũng chưa phải là hoàn toàn. Niêu tôm ở đâu mà
sẵn để cho gà vọc như thế? Lại chữa lần nữa: Vắng chủ nhà gà bươi bếp.
Nghe rất có lư, nhưng hiền lành, v́ thường thấy quá.
- Theo quan niệm cũ, hai bên thông gia cân xứng với nhau về gia thế, th́
được gọi là "môn đăng hộ đối". Nhiều người nói như vậy. Nhưng như vậy là
trật đấy các bạn. Phải là "môn đương hộ đối" mới đúng chữ. Chữ "đương"
này có thể đọc là "đang", nhưng không thể đềc là "đăng".
"Môn" là cửa lớn, "hộ" là cửa nhỏ; "đương" và "đối" đều có nghĩa là địch
lại được. Bên nhà trai có "môn" th́ bên nhà gái phải có "môn" để đương
lại; bên nhà gái có "hộ" th́ bên nhà trai phải có "hộ" để đối lại. Nếu
không, th́ không đương đối. Như trong cuộc đấu phú với Vương Khải, Thạch
Sùng thiếu cái mẻ kho, không đương đối, thành phải thua vậy.
Tuy nhiên, "môn đăng hộ đối" nghe đă quen tai. Bạn nào không thích đổi,
th́ xin cứ nói như cũ. Cái sai cũng chẳng có ǵ nghiêm trọng.
■
Về vần điệu của những câu thành ngữ, tục ngữ...
Tiếng Việt nhiều âm điệu, người Việt thích làm thơ, thích cách nói cân
xứng, nên những câu truyền thống của chúng ta nhiều câu có vần, có đối;
nếu không, th́ cũng phải nhịp nhàng, để nghe cho thuận tai.
Có đối: Dài lưng tốn vải; ngồi không ăn sẵn; văn hay chữ tốt; sáng tai
họ điếc tai cày; có công mài sắt có ngày nên kim.
Có vần: Dây cà ra dây muống; đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ; biết th́ thưa
th́ thốt, không biết th́ dựa cột mà nghe; đi với Phật mặc áo cà sa, đi
với ma mặc áo giấy.
Có vần có đối: Năm cha ba mẹ; già đ̣n non lẽ; của chồng công vợ; sai một
li đi một dặm; ăn theo thuở ở theo thời.
Câu đặt có vần, có đối th́ đọc lên nghe êm tai. Nhưng trong thực tế, sự
chuộng thuận âm cũng có khi làm cho khó hiểu.
Nghe câu "cái nết đánh chết cái đẹp", ai cũng hiểu theo nghĩa đối với
người đàn bà, đức hạnh quan trọng hơn dung nhan. Nhưng sao không nói
"cái nết quí hơn cái đẹp" mà lại phải dùng chữ "đánh chết"? Nói như vậy,
không sợ có người hiểu lầm rằng đàn bà hễ có nết na th́ nhan sắc mất đi
hay sao? Chẳng qua người đặt muốn dùng chữ "chết" để cho có vần với chữ
"nết" phía trước.
Nghe câu "già kén kẹn hom", ai cũng nghĩ ngay đến trường hợp của một
người (thường là đàn bà) quá khó tính trong việc chọn lựa người bạn trăm
năm, cuối cùng phải sống cô độc, hoặc gặp phải một người phối ngẫu không
ra ǵ. Nghĩa bóng là như thế, xưa nay không ai thắc mắc. Nhưng câu này
chắc chắn có nghĩa đen. Vệ nghĩa đen, "già kén" có nghĩa là "để kén tằm
quá lâu trên hom, không gỡ đem ươm đúng ngày"; nhưng "kẹn hom" nghĩa là
ǵ? Có phải là "làm vướng hom, khiến hom không đủ chỗ cho lứa tằm chín
tiếp theo lên làm kén không"? "Kẹn" có thể là chữ cổ, có nghĩa là
"chật", nhưng không lấy ǵ làm chắc. Tóm lại câu "già kén kẹn hom" đă
thông dụng theo nghĩa ước lệ, nhưng truy nguyên, cũng không chắc hiểu
đúng. Chẳng qua từ đềi thuở nào, người đặt muốn dùng chữ "kẹn" để có vần
với chữ "kén", không lường được chuyện con cháu đềi sau không hiểu nổi
chữ ấy.
Thử đối chiếu với một câu cấu trúc rất giống và nghĩa khá gần: - Già néo
đứt dây. Muốn gộp nhiều cây gỗ thành một bó chặt, hoặc kéo hai cây trụ
lại gần nhau, mà sức tay không không làm nổi, người ta buộc một ṿng dây
thật bọn rồi dùng một đoạn cây ngắn mà xoắn, càng xoắn th́ càng chặt,
nhưng nếu xoắn quá mức th́ dây sẽ đứt. Làm như vậy, tiếng nhà nghọ gọi
là "néo"; "già néo" là néo quá căng. Rút kinh nghiệm từ một công việc cụ
thể, ông bà chúng ta khuyên con cháu không nên quá găng trong cách khu
xử, để tránh đổ vỡ, tránh họng việc.
Thử đặt một giả thuyết: Nếu như với câu này, người nói cũng chuộng h́nh
thức, muốn cho chữ "néo" có vần với một chữ đi sau, th́ câu có thể là
"già néo nẹo dây", và ngày nay, chúng ta cũng phải t́m hiểu xem chữ
"nẹo" có phải là chữ cổ và có nghĩa là đứt hay không.
Cũng may, trong số thành ngữ tục ngữ, những câu v́ có vần mà trở nên khó
hiểu cũng không bao nhiêu. Gặp những trường hợp ấy, chúng ta chỉ nên
dùng và hiểu theo nghĩa bóng đă được mọi người chấp nhận, không cần mất
công t́m về tận gốc.
Tuy nhiên, không phải tất cả những chữ nghe lạ tai đều khó hiểu đối với
mọi ngư;ời. Có thể trong thông dụng không gặp, nhưng trong tự điển có.
Có thể người miền này không hiểu, nhưng người miền khác hiểu. Chẳng hạn,
với câu "khôn sống mống chết", các tự điển đă chú nghĩa "mống" là "dại;
với câu "khôn cho người dái dại cho người thương", các tự điển đă chú
nghĩa "dái" là "nể sợ". Người miền Nam nghe câu "ăn nên đọi, nói nên
lời" có thể lấn cấn với chữ "đọi", nhưng người Huế th́ hiểu ngay là
"bát".
Ngoài ra, c̣n có những trường hợp trong câu chữ nào cũng thông dụng,
nhưng v́ chúng đổi chỗ cho nhau, hoặc nguyên là đi cặp bây giờ tách ra,
nên trở thành khó hiểu.
Chúng ta quen nói "lời ăn tiếng nói", rồi v́ quá quen, không thắc mắc
"lời ăn" là ǵ. Điểm lạ tai này do việc tách chữ: "Ắn" và "nói" nguyên
đi cặp với nhau thành "ăn nói", và chữ "ăn" mất nghĩa đi, chỉ c̣n chữ
"nói" giữ nghĩa; "ăn nói" tức là "nói". Nếu đặt theo kiểu không tách
chữ, th́ câu sẽ là "lời tiếng ăn nói". Nhưng nói như vầy, nghe sao thuận
tai?
Chúng ta quen nói "vạch mặt chỉ tên", nhưng có thể nguyên thủy câu này
là "chỉ mặt vạch tên"; cũng như câu "ăn không ngồi rồi" (rồi = rổi), có
thể nguyên thủy là "ngồi rồi ăn không". Dùng quen, người đều sau đảo lại
cho thuận miệng.
Đặc tính của cách nói thuận miệng có cả hay lẫn không hay. Hay là nghe
nhịp nhàng linh động. Không hay là mở cửa cho cách nói buông tuồng.
Chẳng hạn như từ câu "bán trời không văn tự", người thích kiểu nói thuận
miệng liền đổi ra câu "bán trời không mời thiên lôi"; từ câu hai vế
"khôn cho người dái, dại cho người thương", có người đă kéo thêm vế thứ
ba "đừng dở dở ương ương chúng ghét".
T́m hiểu về Tục ngữ và thành ngữ:
Bài viết SDD trích dẫn rất hay và đầy đủ, nhưng dài quá. Người không
quan tâm đến vấn đề sẽ rất ngại chẳng muốn đọc nữa. Một vấn đề nêu ra
nên đưa ra tóm tắt thôi hoặc nêu những ư nhấn mạnh về vấn đề cần quan
tâm. Như vậy sẽ giúp người đềc bất kỳ có thể nắm bắt được thông tin
nhanh chóng, hay nói vui gọi là "áp dụng Toán học trong Văn học" cho dễ
hiểu.
Tóm lại:
Theo Giáo sư Vũ Ngọc Phan
- Tục ngữ: Là một câu tự nó diễn trọn vẹn một ư, một nhận xét, một kinh
nghiệm, một luân lư, có khi là một sự phê phán.
- Thành ngữ: Là một phần câu sẵn có, nó là một bộ phận của câu, mà nhiều
người đă quen dùng, nhưng tự riêng nó không diễn được một ư trọn vẹn
Về h́nh thức ngữ pháp, mỗi thành ngữ chỉ là một nhóm từ, chưa phải là
một câu hoàn chỉnh. C̣n tục ngữ dù ngắn đến đâu cũng là một câu hoàn
chỉnh. Có thể nói một cách h́nh ảnh: thành ngữ ngang hàng với từ. Thành
ngữ là anh, từ đơn độc là em. V́ thành ngữ qua thọi gian đă được tập hợp
thành cụm.
VD:
"Áo rách, quần manh", "Ăn trắng, mặc trơn", "Ăn trên, ngồi trốc", "Dốt
đặc cán mai", "Cá bể, chim ngàn", "Bụng đói, cật rét".... đều là thành
ngữ.
C̣n "Bệnh quỷ thuốc tiên", "Người chửa, cửa mả"... đều là tục ngữ.
Hầu hết những câu thành ngữ, tục ngữ đều do nhân dân sáng tác, nhưng
cũng có những câu rút ra từ các thi phẩm phổ biến, hoặc rút từ ca dao,
dân ca ra. Có người nói tục ngữ là ngạn ngữ (nghĩa là lời nói đă lưu
hành từ xưa), (Chữ ngạn có nghĩa là lời nói của người xưa). Như vậy, tục
ngữ được cấu tạo trên cơ sở những kinh nghiệm về sinh hoạt, sản xuất...
Nó là những câu đúc kết những nhận xét đă được nhiều người thừa nhận, để
hướng dẫn con người ta trong sự nh́n nhận mọi khía cạnh của cuộc đềi.
Tục ngữ là những câu thông tục, thiên về diễn ư, đúc kết một số ư kiến
dựa theo kinh nghiệm, dựa theo luân lư và công lư để nhận xét về con
người và xă hội, hay dựa theo trí thức để nhận xét về con người và vũ
trụ.
Trong tục ngữ có cả thành ngữ: "Chồng yêu, xỏ chân lỗ mũi", th́ "xỏ chân
lỗ mũi" là thành ngữ.
(Vũ Ngọc Phan - Nhà xuất bản Văn học).
TỤC-NGỮ
Định nghĩa và biệt loại:
Tục ngữ (tục: thói quen có đă lâu đời; ngữ: lời nói) là những câu nói
ngắn, gọn, giàu ư nghĩa, được dùng trong lời nói hàng ngày và lưu truyền
từ đời nọ qua đời kia. Tục ngữ c̣n được gọi là ngạn ngữ (lời người xưa
truyền lại).
Có ư nghĩa hẹp hơn tục ngữ là:
Phương ngôn:
Những câu tục ngữ được dùng trong một vùng, một địa phương chứ không phổ
biến khắp nước.
Cách ngôn, Châm ngôn:
Những câu tục ngữ có ư khuyên dạy luân lư ("cách" là phương thức, "châm"
là lời răn bảo).
Thành ngữ:
Một loại tục ngữ đặc biệt, tự nó chưa có ư nghĩa đầy đủ. Thành ngữ chỉ
là những cách nói đă định sẵn (set expressions) để mô tả sự vật chứ
không biểu thị một ư phán đoán hay khuyên răn nào. Chẳng hạn:
Đàn gảy tai trâu
Đáy bể ṃ kim
Nói hươu nói vượn
Gần đất xa trời
Tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa
Ngậm bồ ḥn làm ngọt
Cảnh trứng chọi với đá
Chốn miệng hùm nọc rắn
Xứ tiền rừng bạc biển...
Trong các thành ngữ, có những câu diễn ư so sánh hai sự vật để làm nổi
bật việc mô tả, được gọi là những Câu ví. Chẳng hạn:
Lạnh như tiền
Thẳng như ruột ngựa
Chắc như đinh đóng cột
Dốt đặc cán mai
Lúng túng như thợ vụng mất kim...
Nguồn gốc của tục ngữ:
Phần lớn các tục ngữ nảy sinh trong đời sống hàng ngày. Ban đầu, có khi
chỉ là một câu nói thường nhưng nhờ có ư nghĩa xác đáng, lời lẽ cô đọng,
dễ nhớ, được người khác thích thú, nhắc đi nhắc lại. Dần dần, câu nói
được trau chuốt và phổ biến rộng hơn.
Có những câu vốn là thơ ca có tác giả nhưng nhờ ư đúng, lời hay, được
nhiều người lưu tâm một cách đặc biệt rồi tách riêng để truyền tụng.
Những câu như Thương người như thể thương thân trong Gia huấn ca (tương
truyền của Nguyễn Trăi), Khi nên trời cũng chiều người, hay Chữ "tài"
liền với chữ "tai" một vần trong Truyện Kiều của Nguyễn Du... có thể xếp
vào loại này.
Có những câu tục ngữ được dịch từ ngạn ngữ nước ngoài như:
Ở hiền gặp lành (Tích thiện phùng thiện - Trung hoa
Có công mài sắt, có ngày nên kim (Ma chử thành châm - Trung hoa)
Lửa cháy đổ dầu thêm (Hỏa thượng thiêm du - Trung hoa)
Thời giờ là tiền bạc (Time is money - Anh)
Muốn là được (Vouloir, c'est pouvoir - Pháp)
H́nh thức của tục ngữ:
Trong tục ngữ có những câu:
Không vần, chỉ có ư đối:
Giơ cao, đánh sẽ
Ở bầu th́ tṛn, ở ống th́ dài
No nên bụt, đói ra ma
Không vần, không đối, chỉ cốt ư đúng, lời gọn:
Mật ngọt chết ruồi
Ăn quả nhớ kẻ trồng cây
Nhưng phần lớn tục ngữ là những câu có vần, thường là vần lưng (yêu vận):
Ăn cây nào rào cây ấy
Phép vua thua lệ làng
Con có cha như nhà có nóc
Một giọt máu đào hơn ao nước lă
Cơn đằng đông vừa trông vừa chạy
Đôi khi có những câu thêm cả vần chân (cước vận):
Khôn cho người rái,
Dại cho người thương,
Dở dở ương ương,
Tổ cho người ghét.
CA DAO
Định nghĩa và biệt loại:
Ca dao (ca: bài hát thành chương khúc; dao: bài hát ngắn, không thành
chương khúc) là những câu hát theo giọng điệu tự nhiên lưu hành trong
dân gian, thường diễn tả ư nghĩ, t́nh cảm, nếp sinh hoạt của đại chúng
b́nh dân. Ca dao c̣n được gọi là phong dao ("phong" là phong tục). Người
xưa cho rằng qua ca dao có thể nhận biết phong tục tốt, xấu của một xứ,
một vùng.
Một biệt loại khá quan trọng của ca dao là đồng dao ("đồng": trẻ con).
Đồng dao là những bài hát dành cho trẻ con, toàn bài nhiều khi chỉ là
một số câu có vần ghép lại với nhau, không có ư nghĩa rơ rệt. Tuy nhiên,
đồng dao có thể giúp trẻ học một số danh từ về các vật thường gặp. Chẳng
hạn:
Dung dăng dung dẻ
Dắt trẻ đi chơi
Đến cửa nhà trời
Lạy cậu lạy mợ
Cho cháu về quê
Cho dê đi học
Cho cóc ở nhà
Cho gà bới bếp...
hay:
Cái bống đi chợ cầu Canh
Cái tôm đi trước, củ hành đi sau
Con cua lật đật theo hầu
Cái chày rơi xuống vỡ đầu con cua.
Một số biệt loại nữa của ca dao là các bài hát ru em, các bài vè, và các
câu đố.
Vè là một loại ca dao có tính cách thời sự và địa phương, làm ra nhân
một việc xảy ra tại địa phương khiến dư luận xôn xao. Vè thường nhằm mục
đích chỉ trích, chế giễu.
Không có ranh giới rơ rệt giữa ca dao và dân ca. Có thể coi ca dao là
phần lời thơ của các bài dân ca.
Ca dao khác tục ngữ ở chỗ - theo định nghĩa - ca dao có thể hát lên được
(tục ngữ: câu nói; ca dao: câu hát). Trong ca dao, vần điệu rơ rệt và âm
hưởng êm ái hơn. Nói chung, câu ca dao dài hơn câu tục ngữ, và thường có
nhiều câu hợp lại thành bài.
Xét theo nội dung, tục ngữ thường là những nhận xét thuộc phạm vi lư trí
trong khi ca dao là tiếng nói của t́nh cảm. Tuy nhiên, sự phân biệt này
cũng không được chặt chẽ cho lắm: nhiều câu ca dao cũng thuộc phạm vi lư
trí.
Cách kết cấu của ca dao:
Các học giả lớp trước thường theo Kinh Thi của Trung hoa mà phân biệt ba
lối kết cấu (lập ư, dàn ư) của ca dao là: phú, tỉ, và hứng.
Phú: là phô bày, mô tả, nói thẳng vào sự việc. Chẳng hạn:
Đường vô xứ Nghệ quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
Ai vô xứ Nghệ th́ vô!
hay:
Ngang lưng th́ thắt bao vàng
Đầu đội nón dấu, vai mang súng dài
Một tay th́ cắp hỏa mai
Một tay cắp dáo quan sai xuống thuyền
Thùng thùng trống đánh ngũ liên
Bước chân xuống thuyền nước mắt như mưa...
Tỉ: là ví, so sánh, mượn một sự vật khác để ngụ điều ḿnh muốn nói.
Chẳng hạn:
Bầu ơi thương lấy bí cùng
Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn
hay:
Nực cười châu chấu đá xe
Tưởng rằng chấu nát, ai dè xe nghiêng.
Hứng: là nổi lên, trổi dậy, nhân một sự vật bên ngoài mà ư tưởng, t́nh
cảm chính bộc lộ ra. Chẳng hạn:
Quả cau nho nhỏ
Cái vỏ vân vân
Nay anh học gần
Mai anh học xa
Tiền gạo là của mẹ cha
Cái nghiên, cái bút thực là của em
hay:
Trên trời có đám mây xanh
Ở giữa mây trắng chung quanh mây vàng
Ước ǵ anh lấy được nàng
Th́ anh mua gạch Bát Tràng về xây
Xây dọc rồi lại xây ngang
Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân.
Cũng có bài ca dao kết cấu theo nhiều lối khác nhau như:
* Vưà phú vưà tỉ:
Trong đầm ǵ đẹp bằng sen
Lá xanh, bông trắng, lại chen nhị vàng
Nhị vàng, bông trắng, lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn
Ba câu trên tả hoa sen (phú), câu cuối ví hoa sen với người quân tử (tỉ).
* Vừa phú vừa hứng:
Rủ nhau xuống bể ṃ cua
Đem về nấu quả mơ chua trên rừng
Ai ơi chua ngọt đă từng
Non xanh nước bạc ta đừng quên nhau!
Ba câu trên nói những nỗi gian nan, từng trải qua cảnh sướng khổ cùng
nhau của hai vợ chồng (phú), nhân đó đưa tới ư chính trong câu cuối cùng
(hứng).
* Vừa tỉ vừa hứng:
Dao vàng bỏ đăy kim nhung
Biết người quân tử có dùng ta chăng?
Ư chung cả hai câu là nhân chuyện dao vàng mà nghĩ đến ḿnh (hứng).
Riêng câu trên ví ḿnh với con dao vàng (tỉ).
* Kiêm cả ba lối:
Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
- Em đă có chồng, anh tiếc lắm thay!
Ba đồng một mớ trầu cay
Sao anh không hỏi những ngày c̣n không?
Bây giờ em đă có chồng
- Như chim vào lồng, như cá cắn câu.
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ!
Chim vào lồng biết thuở nào ra!
Ba câu đầu là "phú", chuyển sang câu thứ 4 thành "hứng", ba câu cuối là
"tỉ"
hay:
Sơn b́nh, Kẻ Gốm không xa
Cách một cái quán với ba quăng đồng
Bên dưới có sông,
Bên trên có chợ
- Ta lấy ḿnh làm vợ nên chăng?
Tre già để gốc cho măng.
Bốn câu đầu là "phú", chuyển sang câu thứ 5 thành "hứng", riêng câu cuối
là "tỉ".
H́nh thức của ca dao:
Số câu trong bài:
Số câu trong một bài ca dao không nhất định. Ca dao có ít nhất hai câu,
thông thường từ 4, 5 đến 9, 10 câu. Tuy nhiên, trong những lối hát đối
đáp (giao ca), một bài có thể kéo dài vô hạn định tùy khả năng nối tiếp
và bắt vần của những người tham dự cuộc hát.
Số chữ trong câu:
Số chữ trong câu ca dao cũng không nhất định. Đại để ca dao thường làm
theo các thể sau đây:
* Nói lối (mỗi câu 4 chữ):
Lạy trời mưa xuống
Lấy nước tôi uống
Lấy ruộng tôi cày
Lấy đầy bát cơm
Lấy rơm đun bếp
* Lục bát chính thức:
Trúc xinh trúc mọc bờ ao
Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh
Trúc xinh trúc mọc đầu đ́nh
Em xinh em đứng một ḿnh cũng xinh.
* Lục bát biến thể:
Công anh đắp nấm trồng chanh
Chẳng được ăn quả, vin cành cho cam
Xin đừng ra dạ bắc nam
"Nhất nhật bất kiến như tam thu hề"
Huống "tam thu nhi bất kiến hề"
Đường kia nỗi nọ như chia mối sầu
Chắc về đâu đă hẳn hơn đâu
Cầu tre vững nhịp hơn cầu thượng gia
(Các câu 5 và 7 có 7 chữ trong khi đáng lẽ chỉ có 6)
* Song thất lục bát chính thức:
Bác mẹ già phơ phơ đầu bạc
Con chàng c̣n trứng nước thơ ngây
Có hay chàng ở đâu đây
Thiếp xin mượn cánh chắp bay theo chàng.
* Song thất lục bát biến thể:
Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
Em đă có chồng, anh tiếc lắm thay!
(Câu 4 có 8 chữ trong khi đáng lẽ chỉ có 7)
* Phối hợp nhiều thể khác nhau:
Các bài "Quả cau nho nhỏ..." và "Sơn b́nh, Kẻ Gốm không xa..." nhắc đến
ở trên. Ta cũng có thể kể thêm bài sau đây:
Từ khi gặp mặt giữa đàng
Thiếp quyết thương chàng cha mẹ nào hay
Có hay th́ nhất đánh nh́ đày
Hai lẽ mà thôi
Thủy chung em giữ trọn mấy lời
Chết em chịu chết, ĺa đôi em không ĺa.
|
