"Hồng hồng tuyết tuyết, mới ngày nào còn chưa biết cái chi chi...”. Đã có ai một lần nghe câu hát này ở Bích Câu đạo quán (gần Văn Miếu QuốcTử Giám) mà không nhớ đến ca trù, không nhớ đến hình ảnh cô đào đắm say hát những lời thổn thức như rút từ trái tim.

Thỉnh thoảng đến mỗi đoạn cao trào, người cầm chầu lại “thưởng” cho cô vài tiếng tiếng “tom chát”. Không gian ca trù huyền ảo và như tách con người ra khỏi cuộc sống hàng ngày.

Theo những tài liệu còn đến ngày nay, ca trù xuất hiện từ thế kỷ XI, được hát theo lối cửa đình.

Song do được giới vua chúa yêu chuộng, ca trù dần được bác học hoá, có đầy đủ quy tắc về điệu, về nhịp, về cách biến tấu, ứng tấu. Theo giới chuyên môn, đến thế kỷ XV, ca trù chính thức trở thành một loại hình nghệ thuật bác học. Giáo sư Vũ Ngọc Khánh nhận xét: "Nhắc đến tính bài bản, tính chính quy trong sáng tác thì ca trù thuộc loại hình nghệ thuật ca hát chuyên nghiệp. Đã có một thời ca trù chiếm vị trí khá quan trọng trong sinh hoạt văn hoá. Tiếng hát ca trù là tiếng hát tâm tình, sâu lắng, có sức truyền cảm mạnh mẽ, rộng khắp các tỉnh miền Bắc..."

Đến nay, ngoài tên gọi “ca trù”, loại hình nghệ thuật này còn có tên gọi "Hát ả đào", "Hát cô đầu", hay "Hát nhà tơ", "Hát nhà trò". Mỗi tên gọi lại có một cách giải thích riêng.

Gọi là “ca trù” bắt nguồn từ cái “trù”, một thỏi bằng tre ghi chữ nho. Mỗi trù tương ứng với một số tiền nhất định. Mỗi khi ca đoạn nào hay, đào hát lại được khán giả cho một vài cái trù.

Đối với tên gọi là “hát ả đào”, có người giải thích chữ "ả" có nghĩa là một cô gái, và chữ "đào" có nghĩa là một cây đào; từ "ả đào" cũng có thể hiểu là cô gái họ Đào.

Còn từ "cô đầu" thì có người cho là "cô đào" bị nói trệch đi. Riêng Đỗ Trọng Đoàn và Đỗ Trọng Huề thì lại cho là chữ "đầu" ám chỉ tiền hoa hồng (tiền đầu) mà đào hát phải trả cho người dạy. "Cô đầu" lại cũng thường được dùng để chỉ những người hát có nhiều học trò.

Khán giả của ca trù thường là một nhóm nhỏ. Người biểu diễn thường là phụ nữ, vừa hát vừa tự mình gõ nhịp bằng một cặp dùi trống và một cái phách bằng tre. Họ hát các bài thơ của Bạch Cư Dị, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Tản Đà...

Hiện nay, nghệ sĩ Bạch Vân, chủ nhiệm Câu lạc bộ ca trù Hà Nội, được coi là một trong số ít những nghệ sĩ có giọng ca trù “êm dịu, khi lảnh lót với quãng ngân nảy hạt tinh tế và điêu luyện”. Theo chị, để trở thành một đào hát chuyên nghiệp phải có tình yêu nghề “điên dại”.

Giọng hát của đào nương phải bằng giọng thật, âm nén mà vang, khẩu hình mở vừa phải. Tài của đào nương thể hiện ở khả năng đọc bài thơ để ghép điệu cho đúng. Khi thể hiện, phải biết nhả chữ sao cho tình và làm bật được hồn chủ đạo của bài thơ.

Đào hát không chỉ học hát, mà còn phải học cả phách, bởi lẽ hát ca trù không "hát chay" bao giờ, hát phải kèm với phách.

Học phách công phu rèn luyện khó chẳng kém gì luyện hát, suốt mấy năm mới "hoá thân" thành giọng ca thứ hai của đào nương. Tiếng phách điêu luyện của đào nương là khúc vang động cả không gian, khiến lòng người nghe cũng phải rộn ràng theo.

Tư thế ngồi cũng rất quan trọng trong ca trù. Họ phải học sao cho khi hát ngồi xếp bằng tròn, lưng thẳng. Ngồi hát không được đưa mắt, lộ răng mà vẫn "tròn vành, rõ chữ".

Cùng biểu diễn ca trù với đào hát, còn có một người đệm đàn đáy và một người cầm chầu. Nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát đã ví: "Nghe tiếng đàn đáy, ta có cảm giác đứng trong một cung điện âm u, hay trước một phong cảnh bị phủ dưới làn sương mù (...). Khi đàn, người kép có phải chỉ "bấm" vào phím đàn không đâu (...) nhấn rồi mới gảy, đang nhấn thì gảy hay đang gảy rồi mới nhấn, đây là cái hoa tay, cái bí thuật của nhạc công dùng để khiến cho một tiếng như riêng một mình nó cũng đủ sức quyến rũ, một tiếng tầm thường trở nên một tiếng huyền ảo...".

Không kém phần quan trọng so với tiếng đàn đáy, tiếng “tom-chat” của người cầm chầu tạo nên hồn ca trù. Vào thời điểm người hát hát đến độ xuất thần, câu hát làm chấn động tâm hồn người nghe, người cầm chầu sung sướng thưởng một hồi "tom-tom-chat". Thông thường, roi chầu làm bằng gỗ găng, gỗ duối, bởi loại gỗ này chắc mà dẻo, nên có sức đàn hồi. Khi người cầm chầu hạ roi, toàn thân roi mới có thể tiếp xúc tối đa lên mặt trống, tạo nên âm sắc đanh gọn mà không khô.

Nghe tiếng hát, tiếng đàn đáy, tiếng “tom-chat” hoà quyện, ca trù khiến người nghe say đắm. Âm hưởng ca trù hòa vào lời thơ như xoáy vào tận đáy lòng, vào tận "ngõ ngách" của tâm hồn con người.

Thuý Bình - Văn1 93-96

Ban Biên Tập Hanoi Amsterdam
 

http://e-cadao.com/julia/music/khac/ram/k07.ram