Năm 1602 Chúa Tiên Nguyễn Hoàng chính thức thành lập Dinh Quảng Nam, đặt lỵ sở ở xã Cần Húc, huyện Diên Phước, phủ Điện Bàn

Cần Húc (nay là Văn Đông), tiếp giáp với làng Thanh Chiêm, vì nằm gần sông, về mùa mưa lũ hay bị sụt lở, nên ít lâu sau dinh trấn Quảng Nam lại được dời về Thanh Chiêm (nay là thôn Thanh Chiêm, xã Điện Phương, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam).

 

Dinh trấn Thanh Chiêm, lỵ sở chính của Quảng Nam dinh được xây dựng sau lỵ sở Cần Húc không rõ năm nào. Các thư tịch cổ của triều Nguyễn cũng không có nơi nào ghi lại rõ ràng niên đại ra đời của Dinh trấn Thanh Chiêm trên đất Điện Bàn. Nhưng địa danh Thanh Chiêm, Kẻ Chiêm, Kẻ Chàm theo cách gọi của các tài liệu sử Việt Nam; Chiêm Thượng theo cách gọi của người Trung Hoa; Cacciam, Dinh Ciam, Ca Chão theo cách gọi của các Giáo sĩ Tây phương đến truyền giáo ở Đàng Trong đã được nêu lên trong các sách của nước ta và nước ngoài vào đầu thế kỷ XVII. Những tài liệu trên cho thấy Dinh trấn Thanh Chiêm đã có trước năm 1617, 1618 là năm Pina đang hoạt động ở Hội An, Thanh Chiêm.

 

Dinh Trấn Thanh Chiêm nằm trên bờ sông Sài Thị (sông Chợ Củi), một nhánh sông Thu Bồn. Nhánh sông này thuở đó vốn là một con sông lớn, do sự hợp lưu của cả ba ngã nguồn: Thu Bồn, Chiên Đàn và Ô Da (Đại nam nhất thống chí Tỉnh Quảng Nam (mục sơn xuyên, tr 38) và chảy gần bên thành Dinh trấn, vì thế Dinh trấn có bến tàu đậu và có chợ buôn bán đông đúc, tấp nập.

 

Dinh trấn Thanh Chiêm nối liền miền núi với biển Đông theo hướng Tây- Đông và nằm trên trục giao thông quan trọng nhất là đường thiên lý Bắc - Nam, rất thuận lợi về giao thông, vận tải đường thủy cũng như đường bộ. Phía Nam và phía Đông của Dinh trấn Thanh Chiêm, có sông Chợ Củi bao bọc, nối liền với cảng thị Hội An, thông ra biển Đông. Phía Tây Bắc tiếp giáp với một nhánh của sông Điện Bình (nay chỉ còn lại các đoạn bàu sen gọi là Bàu Ấu). Về đường bộ, Thanh Chiêm cũng nối với Hội An bằng hương lộ liên xã từ ngã ba chợ Tổng đến Hội An dài khoảng 9 km và thông với đường thiên lý Bắc- Nam đi qua Vĩnh Điện (Điện Bàn) chạy tới trạm Nam Gián (Miếu Bông) ở phía Bắc để ra Hải Vân và với trạm Nam Phước (nay là thị trấn Nam Phước) ở phía Nam để vào Quảng Ngãi.

 

Nhà nghiên cứu Phạm Đình Khiêm sau cuộc khảo sát điền dã tại vùng đất Thanh Chiêm năm 1958 đã cho rằng địa thế của "Dinh trấn Thanh Chiêm không quá thế thủ bằng cách tựa lưng vào núi non như quan niệm Chiêm Thành, cũng không chênh vênh ngoài bãi biển để hứng lấy những cuộc tấn công của bọn giang hồ quốc tế, thành cổ Quảng Nam quả thực đã chiếm cứ một vị trí lý tưởng, mà chiến lược gia ngày nay, khi đặt mình vào bối cảnh lịch sử xứ Nam hồi ấy, chắc còn phải lấy làm cảm phục".

 

Mặc dù Quảng Nam thừa tuyên đạo đã ra đời từ năm 1471 thời Lê Thánh Tông, nhưng nửa phía bắc của Quảng Nam dinh là huyện Điện Bàn vẫn đang là một huyện của phủ Triệu Phong thuộc thừa tuyên đạo Thuận Hoá. Chỉ đến năm Giáp Thìn (1604) khi chúa Tiên Nguyễn Hoàng lấy huyện Điện Bàn thuộc phủ Triệu Phong đặt làm phủ Điện Bàn sáp nhập vào Dinh Quảng Nam, kể từ đó một vùng đất Quảng Nam thống nhất mới được xác lập. Đây là một quyết định sáng suốt thể hiện cái nhìn chiến lược của Nguyễn Hoàng đối với Quảng Nam trong sự nghiệp dựng nước và mở nước. Nó không chỉ đem lại những thuận lợi lớn lao trong công tác quản lý hành chính, lãnh thổ mà còn tạo điều kiện dẫn đến những phát triển vượt bậc về kinh tế và văn hoá của Quảng Nam, một vùng đất rộng lớn của xứ Đàng Trong kéo dài từ đèo Hải Vân đến tận biên giới Chiêm Thành bao gồm bốn phủ: Điện Bàn, Thăng Hoa, Tư Nghĩa và Hoài Nhơn. Với những cánh đồng phì nhiêu, sản vật phong phú, Quảng Nam đúng là miền "đất tốt, dân đông" đã thu hút sự chú ý của Nguyễn Hoàng.

 

Lập Dinh trấn Quảng Nam, Nguyễn Hoàng đã có một quyết định khác thường hiếm thấy trong lịch sử, đó là giao toàn quyền định đoạt mọi việc cho Dinh trấn Quảng Nam, tạo cho Quảng Nam những điều kiện tối ưu để phát triển thành một hậu phương vững chắc cho Thuận Hoá và làm bàn đạp cho các vị chúa kế tiếp mở rộng lãnh thổ về phía Nam.

 

Có thể nói, trong buổi đầu dựng nghiệp của chúa Nguyễn, Dinh trấn Thanh Chiêm là cơ sở đào luyện các quốc vương của Đàng Trong. Dinh Chiêm là nơi lý tưởng để con cháu chúa tập sự điều hành đất nước trước khi ra Chính Dinh. Tại đây con chúa được bổ làm trấn thủ vương (theo cách gọi của Chu Thuấn Thủy), có toàn quyền giải quyết các vấn đề trong xứ (từ Quảng Nam trở về Nam). Các Thế tử qua nhiều năm cai quản dinh Chiêm đã rút được những kinh nghiệm quí giá trong việc điều hành chính sự nhờ thế khi lên ngôi chúa rất vững vàng, bản lĩnh và đầy năng lực.

 

Dinh Chiêm là cơ quan đầu não, trực tiếp giao thiệp với người nước ngoài, kiểm soát xuất nhập khẩu và ngoại thương. Các tàu buôn, thương gia, du khách hay giáo sĩ ngoại quốc vào xứ Nam đều do hai cửa Đà Nẵng, Hội An phải trình báo về Dinh Chiêm và đợi lệnh của quan Trấn thủ.

 

Từ khi Dinh Trấn Quảng Nam được thành lập, việc giao thương với nước ngoài phát triển mạnh mẽ. Hội An là một thương cảng tấp nập, phồn vinh, thuyền bè các nước Tây phương, Trung Hoa, Macao, Nhật Bản, Manila, Malacca… thường xuyên đến buôn bán. Với một chính sách thông thoáng, mở cửa giao thương với nước ngoài; các quan trấn thủ Quảng Nam dinh và các chúa Nguyễn đã tạo điều kiện cho Quảng Nam phát triển thành vùng đất giàu có vào bậc nhất của xứ Đàng Trong, đóng góp rất lớn vào ngân sách của Chính dinh và nâng cao đời sống của nhân dân.

 

Dưới thời chúa Nguyễn, Thanh Chiêm là một căn cứ thủy quân hùng mạnh nhất trong số ba căn cứ thủy quân ở Đàng Trong là Chính dinh, Quảng Nam dinh và Trấn Biên dinh. Với đạo thủy quân đóng trên sông Chợ Củi của Dinh Chiêm, năm 1644 Thế Tử Dũng Lễ Hầu Nguyễn Phúc Tần đã anh dũng đánh tan quân Hà Lan, một đội quân vô địch trên mặt biển Đông. Nguyễn Phúc Tần là người đầu tiên ghi vào lịch sử dân tộc chiến công oanh liệt đánh thắng quân Tây.

 

Quân đội Dinh Chiêm đã hỗ trợ đắc lực cho Chính Dinh trong cuộc chiến chống lại họ Trịnh, họ Mạc ở Đàng Ngoài; và mở rộng lãnh thổ về phương Nam. Trong khoảng thời gian 200 năm tồn tại Dinh Chiêm đã từng bước theo đoàn quân Nam tiến, mở rộng biên cương, đóng vai trò chủ động trong công cuộc cống hiến cho quốc gia một vựa lúa khổng lồ có thể nuôi sống cả nước.

 

Cuộc Nam tiến khởi đầu từ thời chúa Tiên Nguyễn Hoàng đến đời Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát, các chúa Nguyễn đã hoàn tất kế hoạch mở rộng bờ cõi, khai chiếm toàn bộ vùng đất Nam bộ gồm cả đất liền và các hải đảo thuộc biển Đông và biển Tây.

 

Quảng Nam dinh không chỉ đã cung ứng cho các chúa Nguyễn những đội quân tinh nhuệ để mở đất phương Nam mà còn cung ứng cho miền Nam những địa chủ giàu kinh nghiệm và những người lãnh đạo tài ba như Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại để xây dựng thành công vùng đất giàu có vào bậc nhất của tổ quốc.

Phải nói rằng, nếu không có chúa Nguyễn, không có Dinh Chiêm, không có dân Thanh Nghệ Tĩnh, dân Quảng Nam Dinh, thì Việt Nam không thể nối dài thêm nửa nước với tài nguyên phong phú và con người năng động như ngày nay.

 

Đầu thế kỷ XVII, một tình cờ lịch sử đã mang đến cho Dinh Chiêm vinh dự trở thành miền đất khai sinh chữ Quốc Ngữ khi Giáo đoàn Buzomi đến Dinh Trấn mở đầu cho công cuộc truyền bá đạo Ki Tô. Tại đây các giáo sĩ, nhất là Francisco de Pina đã đặt nền móng cho việc sáng chế chữ Quốc Ngữ - một công cụ vô cùng quí giá cho chúng ta sử dụng và hội nhập với quốc tế ngày nay.

 

Từ năm 1771 đến năm 1801 Dinh Chiêm qua các trận giao chiến ác liệt giữa quân Nguyễn, quân Trịnh và quân Tây Sơn đã bị phá hủy phần lớn, đến nỗi khi Gia Long thống nhất sơn hà thì nơi đây không còn chỗ để làm công việc hành chánh nên lỵ sở Dinh Chiêm phải dời về tạm đóng tại Hội An, mất vài năm mới đưa trở lại Thanh Chiêm.

Năm Minh Mạng 14 (1833), lỵ sở của Quảng Nam dinh dời ra La Qua cách lỵ sở cũ khoảng 2km, chấm dứt vai trò lịch sử của Dinh Chiêm qua hơn 200 năm.

 

Sự thịnh suy, tồn vong của Dinh Chiêm gắn liền với sự thịnh suy tồn vong của chín đời chúa Nguyễn.

Dinh Chiêm sinh ra từ chúa Tiên Nguyễn Hoàng và tiêu vong cùng cái chết của chúa Nguyễn Phúc Thuần. Vai trò lịch sử của Dinh Chiêm tiêu trầm kéo theo ánh mặt trời từng chói rạng cảng thị Hội An chìm dần vào buổi hoàng hôn. Thiên nhiên và chính trị cùng một lúc đặt dấu chấm hết cho phố thị một thời nhộn nhịp nhất Đông Nam Á, vai trò cảng thị được chuyển giao cho Đà Nẵng.

 

Làm sống lại ký ức về Dinh Chiêm không chỉ là tình cảm cá nhân của mỗi người con đối với quê hương mà còn là đạo lý của một công dân không thể lãng quên những giọt mồ hôi, những nỗi gian truân, thống khổ, máu xương của những người đã tận tụy hy sinh trên bước đường mở đất phương Nam của tiền nhân.

 

Tháng 01 năm 2008, Dinh trấn Thanh Chiêm đã được UBND tỉnh Quảng Nam công nhận Di tích lịch sử. Thanh Chiêm không chỉ là di tích của Quảng Nam mà cũng là di sản chung của Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng ngãi, Bình Định khi nó là một giải đất liền trong Quảng Nam Dinh.

 

Mong rằng một ngày gần đây Dinh trấn Thanh Chiêm sớm được khôi phục để giới thiệu với bạn bè quốc tế một địa chỉ đã từng là thủ phủ của một vùng đất giàu có vang bóng một thời.