Đà Lạt Niềm Thương Nỗi Nhớ
KIÊM THÊM
NHẠT NH̉A TRONG TRÍ NHỚ:
Không biết bây giờ người em gái Đài Lạt c̣n nhớ đến tôi không? C̣n có bâng khuâng khi hoa Anh Đào nở rộ, hay ngây ngất trước đóa lan rừng, t́m quên bên hồ Than Thở? Những người em gái Bùi Thị Xuân, màu áo thiên thanh, má ửng hồng, áo đan khép nép, một thoáng yêu thương vừa chớm nụ, đă đam mê "theo chồng bỏ cuộc chơi".
Và rồi Đà Lạt, c̣n có những chiều về chầm chậm, chuông chùa Linh Sơn vang tiếng kinh cầu, hay chỉ c̣n biết xót xa để quay nh́n lại Giáo đường im bóng?
Đà Lạt: Thành phố buồn.
Ở đây, đồi núi chập chùng, lối đi quanh co muôn vạn nẻo. Những lối ṃn dẫn vào trong láng, trong "buôn" để đắm say nh́n nàng Sơn nữ ngại ngùng nh́n về Phố Thị. Đà Lạt có những chiều cuối tuần xuôi ngược, nôn nao t́m về một điểm hẹn ḥ, một giây phút gần gũi yêu thương, hay ngỡ ngàng trước một lời giă biệt.
Đà Lạt: Thành phố Tây phương. Những cô gái khép nép sau những ô cửa nhỏ, dáng dấp yêu trong lứa xuân th́, những chiều trốn học để d́u nhau trên đồi Monaine de Marie. Đà Lạt những đêm đốt lửa rừng; ngồi kề bên nhau t́m hơi ấm bên bếp lửa hồng, rồi hát vang giữa rừng khuya, chào mừng một Tráng sinh vừa lên đường, hay một thiếu nữ vừa tuyên lời hứa.
Một sáng khi tôi trở lại Đà Lạt một trời nở hoa: Hoa ty gôn, hoa Pensée, hoa Mimosa, hoa bâng khuâng, hoa tỷ muội, những giàn hoa thiên lư. Những chồi hoa lan đượm màu Vương giả trong những câu chuyện thần kỳ. Những đóa hoa rừng tưởng chừng như hồn hoa Thạch Thảo. Hoa anh đào những độ xuân về, màu rực rỡ "như môi hồng người ḿnh yêu"...
Đà Lạt bây giờ chỉ c̣n những nhạt nḥa, lăng đăng trong tận cùng trí nhớ. Hồ Than Thở, rừng Ái Ân, vườn Bích Câu, đồi Kỳ Ngộ. Cô sinh viên Đại Học Chính Trị hay chàng trai Vơ Bị Liên Quân. Chiều tím hay thung lũng hồng. Những thoáng ngất ngây nh́n "mắt em d́u dịu buồn Tây phương" hay mấy lần lạc loài nh́n lại "phố núi cao; phố núi đầy sương; phố núi cây xanh; trời thấp thật buồn..."
Cuối cùng, tất cả chỉ c̣n là kỷ niệm. Đà Lạt là điểm cuối cùng của cuộc hẹn ḥ, và cũng là điểm khởi đầu của một t́nh yêu. V́ rằng khi khởi công tạo dựng nên thành phố lư tưởng nầy, người khai sinh nó, cũng đă chán ngán một câu chuyện t́nh của chính ḿnh: Bác sĩ Yersin. Chuyện t́nh giết người trong mộng bên hồ Than Thở. Từ đó, Đà Lạt trở thành chất diễm t́nh cho khách lăng du khắp bốn phương trời. Không thể nào và không bao giờ đánh mất thành phố thần kỳ nầy trong niềm thương, nỗi nhớ.
KHỞI ĐẦU LÀ MỘT T̀NH YÊU:
Khi người tây phương đặt chân lên đất nước nầy, ghi lại những vết tích đầu tiên, th́ đă khởi sự bằng những câu chuyện t́nh: lầu Ông Hoàng ở Phan Thiết và Hồ Than Thở ở Tây Nguyên. Sự lựa chọn các vẻ đẹp thiên nhiên, đầy thơ mộng, để điểm trang cho những câu chuyện t́nh sử của ḿnh, th́ âu cũng là duyên tiền định.
Thật ra, trên bước đường Nam tiến phiêu lưu của dân tộc ta, vùng trời Đà Lạt vẫn c̣n là miền đất xa lạ. Núi rừng hoang vu; quanh năm mây mù giăng mắc. Đâu đây, chỉ lác đác vài thôn ấp nhỏ, mấy cḥi tranh thô sơ, và đóa lan rừng khép kín. Vào thời kỳ đó, đất Cao Nguyên vốn dĩ là trú xứ của một viên tù trưởng lừng danh (tên là Yagut); thôi th́ tha hồ biên thùy một cơi hiên ngang, đội trời, đạp đất, thỏa chí b́nh sanh. Và con người đó đă cầm cân nẩy mực, gây sóng gió ở Tây Nguyên trải nhiều thế hệ, "gươm dần nửa gánh, non sông một chèo"
Măi đến mùa thu năm 1897, th́ mọi chuyện đă đổi thay. Đà Lạt cũng bắt đầu tạo dựng lên từ ấy. Khi nhà thám hiểm, cũng là một y sĩ tài ba, ông Yersin đặt chân đầu tiên đă suy nghĩ nhiều đến việc khai thác vùng nầy: Chủ đích của ông ta: Vừa lập thành một địa bàn chiến lược Tây Nguyên; lại vừa ước mơ khai khẩn vùng đất phún thạch ph́ nhiêu. Ông ta mang theo một người yêu, nữ hầu tước Luxemburg, như h́nh với bóng. Khi người con gái quá mệt mỏi trong t́nh trường, th́ chỉ mong sao, có nơi an nghỉ thật êm đềm, sau những chuyến viễn du. Và Đà Lạt là nơi lư tưởng. Nàng đă thỏa nguyện. Đà Lạt ra đời, từ huyền thoại đó. Thực ra, Đà Lạt vẫn c̣n nhiều hấp lực lạ kỳ. Vào thời đó, viên toàn quyền đầy tham vọng, Paul Doumer, với tầm nh́n xa, đă suy nghĩ đến chương tŕnh khẩn hoang lập ấp. Ông nhanh tay tạo dựng hai cơ sở chính: đài khí tượng và vườn ươm cây. Một đường giao thông huyết mạch nơi Đà Lạt với vùng hạ du, xuyên qua đèo Ngoạn Mục. Đà Lạt như một cô gái xuân th́, thu hút bao nhiêu cặp mắt xanh. Tây Nguyên cũng bướm ong từ độ ấy. Người phương Tây thường có lối nh́n nhiều tham vọng, khi viên toàn quyền Paul Doumer bị thu hút v́ núi rừng Tây Nguyên, th́ ông ta nghĩ đến chuyện về lâu về dài: Lập căn cứ, xây dinh thự, sau cùng là thiết lập cơ sở hành chánh địa phương. Thành phố đă an bài!
Đà Lạt bắt đầu điểm xuyết nhiều cảnh trí nên thơ: hồ Than Thở, rừng Ái Ân, vườn Bích Câu, đập Suối Vàng. Và trong cái bàng hoàng, thảng thốt của rừng cây nội cỏ, những khúc t́nh ca cũng đă bắt đầu:
Ai đó làm thinh chớ nói nhiều,
Để nghe dưới đáy, nước hồ reo,
Để nghe tơ liễu run trong gió,
Và để xem người giải nghĩa YÊU.
Cũng từ độ ấy, rừng Đa Mê thêm nhiều vườn hoa lan; phi trường Liên Khương dập d́u ong bướm. Sau đó, hồ Xuân Hương, thác Gougah, ghềnh Pongour, thật đă rào rạt chất trữ t́nh, khiến nhiều kẻ đắm mê "Nắng lên nhẹ, làm hồng môi em. Mắt em buồn, trong sương chiều anh thấy đẹp hơn."
Đà Lạt đă không dừng chân tại đó. Nơi đây đă nghiễm nhiên trở thành một trung tâm văn hóa, vùng trời văn học, nghệ thuật. Đà Lạt là nơi đào tạo những nhân tài đất nước về chính trị, về quân sự, về văn hóa. Đà Lạt cũng là bối cảnh của những thời kỳ trên sóng, dưới nước. Khi chính trị cuồn cuộn ở thủ đô. Những giây phút đó rồi cũng chóng qua, theo màu thời gian, để rồi trả lại Đà Lạt cho những cặp t́nh nhân, mộng mơ, hẹn ḥ, hoa bướm...
ĐÀ LẠT, THIÊN ĐƯỜNG CỦA KỶ NIỆM:
Khi Hàn Mặc Tử viết "Đà Lạt Trăng Mờ", để cố t́m về những nỗi xao xuyến ảo huyền đang quyện lấy hết sức cả một ṿm trời thơ mộng vùng Tây Nguyên, th́ cũng sực nhớ ra rằng: Mỗi một cành liễu rũ, mỗi giọt cơn sóng gợn, mỗi giọt sương khuya ở nơi đây, tất cả đă gói trọn một thứ yêu thương liêu trai, điên loạn.
Khi Nguyễn Thị Hoàng đắm say ôm chặt lại "Ṿng Tay Học Tṛ", đam mê những phút thật cuồng si, xác thịt, bất chấp hết cả thị phi, bỉ thử; bất chấp mọi tiếng bất tiếng ch́, th́ cũng chỉ mong sưởi ấm lại con tim từng nồng cháy không chút dối gian, kiểu cách; điêu ngoa! Đời như mây khói: Uncertain sourire!
Khi Hoàng Nguyên đă nỡ bỏ Đà Lạt ra đi, với bao nhiêu khắc khoải, xót xa, th́ cũng mong sao "Ai lên xứ Hoa Đào" ngày xưa của ḿnh, để cố t́m lại nét diễm kiều, mắt môi của người ḿnh nhớ, ḿnh thương. Đà Lạt vốn là chất trữ t́nh. Người con gái Đà Lạt đă mơ mộng ǵ? Sau cái dáng h́nh khép nép đó? Hay là, chỉ ghi lại những vết hằn năm tháng của mong chờ, cuồng hận, si mê.
Khi Phạm Mạnh Cương tự ḿnh ẩn dấu trong "Thung Lũng Hồng", sống tạm dung nơi núi rừng rét mướt, là cốt t́m lại những ai cùng "lận đận bên trời một lứa". Trước sau ǵ th́ Đà Lạt cũng vẫn là vùng trú ẩn an toàn thật ấm nồng, thật say đắm cho những đôi t́nh nhân, sau khi đă trải qua bao nhiêu hệ lụy, ngược xuôi của cuộc đời?
Và cứ như thế, mà không biết bao nhiêu tác phẩm nghệ thuật dựng lên ṛng ră mấy chục năm qua, cái bối cảnh Đà Lạt bao giờ cũng là "Thiên đường của hạnh phúc."
Một người bị t́nh phụ rồi ư? Một thiên t́nh sử năo nùng, đắng cay ư?
Muốn lăng quên đi, th́ hăy về chốn thiên thai ở Tây Nguyên, như Lưu Thần, Nguyễn Triệu?
Suốt ba chục năm chiến tranh ṛng ră, bom đạn đă cày nát trên khắp cơ thể của đất nước, nhưng Đà Lạt vẫn cố lánh xa những lằn tên, mũi đạn, những cuộc tranh chấp thế nhân, những tṛ huyễn hóa tầm thường nhân thế, để nuôi dưỡng cho kỳ được cái dáng dấp thơ ngây, cao sang, kiểu cách cố hữu của ḿnh. Và cũng chính thế, mà những chuyện đấu tranh, sóng gió dày xéo lên nhau, trong cảnh hư trường đa đoan, nếu trong chúng ta, có một ai nuôi cái tham vọng dựng lên cái bi kịch đó trong khung cảnh rừng núi nầy, th́ đó chỉ là những tṛ hí lộng thật nhạt nhẽo, vô duyên. Phải trả Đà Lạt cho những nét kiêu sa, đài cát của nó. Phải nuôi dưỡng Đà Lạt bằng những huyền thoại yêu đương, cũng như cưu mang những nét đẹp Tây Phương rạng rỡ trên duyên dáng của nó. Như một thiếu nữ đoan trang, như người con gái ở lầu hoa, th́ dù cho bao nhiêu mưa gió thế nhân, th́ Đà Lạt muôn đời vẫn c̣n dáng dấp, h́nh hài khuê các.
Thực ra th́ con người Đà lạt không ôm nặng cái nỗi niềm hoai cổ, thê lương, quyến luyến quá khứ, như trí thức kinh thành Thăng Long; cũng không hệ lụy những thứ kiểu cách khép kín, cổ tục, như các nàng thiếu nữ ẩn ḿnh trong kinh thành Huế; lại càng không có những lối sống ồn ào, náo nhiệt, lan vào mưa gió cuộc đời, như con người Saigon hay chan ḥa sức sống khỏe khoắn, tươi vui của miền Thùy dương cát trắng; hay nói cho đúng ra, Đà Lạt là sự tổng hợp thật khéo léo tài ba, nhuần nhuyễn của bao nhiêu chất liệu, trên khắp nẻo đường đất nước thân thương.
Thậm chí lại có người bảo: Đà Lạt vốn không quá khứ; không làm ǵ có những di sản tinh thần; cũng không bén rễ từ một khả năng tiềm ẩn nào; thế nhưng, trong sức hút khách viễn du, từ bốn phương, tám hướng, th́ Đà Lạt đă tự tạo cho ḿnh một niềm san sẻ đồng đều, nối liền quá khứ với tương lai giữ ǵn măi trong vĩnh cửu, miên trường của ḍng năm tháng.
Bao nhiêu tâm hồn nhàu nát, chỉ mong trở về Đà Lạt trong một sớm, một chiều nhưng đến nơi rồi lại khôngchịu đựng nổi cái khung cảnh ảm đạm, thê lương mà vội vă ra đi. Đến hay đi, th́ Đà Lạt vẫn là chất dinh dưỡng cần thiết của tâm hồn con người, từ vạn nẻo.
D́u nhau bên vườn Bích Câu; t́m hơi ấm bên nhau cạnh hồ Than Thở; kể chuyện ân t́nh ấm lạnh bên thác Cam Ly; nép kín bên nhau trong góc Giáo đường, ôi một trời thánh thiện khắp bầu trời mưa giăng mau khắp Đà Lạt. Những thứ đó không đăi đưa, không thần thoại, mơ hồ, v́ cảnh trí Đà Lạt tự nó đă tạo cho mọi tâm hồn cái bản sắc lăng mạn nên thơ, tuyệt sắc. Một chuyện t́nh xảy ra b́nh thường tại một địa phương hướng khác, nhưng khi đă đưa nhau về sống những chuỗi ngày tại Đà Lạt th́ vẻ kiều diễm lại thiết tha hơn, mặn nồng hơn. Thật khó lư luận nổi; cũng không chứng minh nổi:
"Ai đem phân chất một mùi hương,
hay bản cầm ca, tôi chỉ thương"
Trong cái khuôn thước chừng mực của thành phố trong bao nhiêu tháng ngày vừa qua, măi cho đến hôm nay, không một ai có thể nuôi tham vọng nào để thay cái cung cách hồn nhiên của thành phố. Thành phố của những trường Chánh trị, trường Vơ Bị, trường Đại học Kinh Doanh; thành phố của của cô gái tóc thề, đôi má hồng, nụ cười tươi; thành phố mang âm hưởng của nét đẹp tây phương. Thành phố của đồi thông, núi rừng, suối ghềnh, hoa thơm cỏ lạ, th́ càng không thể nào khoác lên một lớp áo lố lăng, xa lạ được!
Chính những thứ vừa nói đó, đă mang theo những hấp lực lạ kỳ, lôi cuốn người muôn phương, và lưu lại trong mỗi đáy sâu tâm hồn trĩu nặng của chúng ta vô vàn luyến tiếc. Con người Đà Lạt thường có những ước mộng b́nh thường, thật đơn sơ, đôi khi đượm đôi chút trữ t́nh, dấu vết của rừng cây, nội cỏ.
Và dù cho những giận hờn, mất mát, cả đến những đau thương đi chăng nữa th́ những câu chuyện t́nh, những nét yêu thương, những chuỗi ngày thơ mộng trên vùng trời Tây Nguyên này vẫn giữ được những nét kêu sa, duyên dáng, xinh tươi của nó. Thiếu mất đi, như đánh mất đi cả tâm hồn ḿnh.
MỘT THỜI ĐỂ YÊU VÀ MỘT THỜI ĐỂ CHẾT:
Đà Lạt có những ngày cuối tuần diệu vợi. Cuối tuần cho những chàng trai trường Vơ Bị, hay Chính Trị Kinh Doanh. Cuối tuần cho những người em gái Bùi Thị Xuân, Couvent hay Việt Anh, Trí Đức? Những lần ngỡ ngàng đứng trước ngơ người yêu mà bâng khuâng, chờ đợi. "Mời anh vào, mẹ em nhắc anh hoài". Thôi rồi những chàng trai đă thực sự bị mê hoặc v́ những đôi má ửng hồng. Màu hồng của thần thoại, liêu trai. Màu hồng của diễm ảo, hoang đường. "Mẹ em mời anh ly rượu mận, cho ấm ḷng nhau" Rồi ta đưa nhau xuống phố, như d́u nhau về đến bến bờ yêu đương... Chuyện t́nh xảy ra như thế. Và dù cho ở góc độ nào đi chăng nữa, những ngày cuối tuần nơi đây vẫn là thời gian dành riêng cho những tuổi lứa đôi, dành riêng cho khách chung t́nh. Th́ dù cho mưa có lạnh, gió có hắt hiu, t́nh vẫn nồng nàn.
Đà Lạt có những chiều tan trường về rộn rịp. Tiếng guốc gơ ṛn tan trên dốc chùa Linh Sơn, một thứ âm thanh cực kỳ rộn ră, vui như tuổi vừa chớm yêu thương. Những em gái Bùi Thị Xuân, thoáng hiện qua màu áo thiên thanh "thơ ngây ngày nào; ch́m khuất trong mưa, mưa bay dạt dào" mất dần trong làn sương chiều, nhạt nḥa khói sóng. Đưa em về cuối ngơ. Ngần ngại nh́n em khi nói câu chia tiếng. Rồi từ đó, chuyện t́nh cũng lớn dần, nở ra theo màu thời gian, hay đă chết dần theo năm tháng? Và một sáng tinh khôi nào đó, người con gái mới chợt thấy rằng: Ḿnh đă yêu. Hoa vẫn đẹp, nắng vẫn nồng, và t́nh vẫn tha thiết, cuồng si... Những buổi chiều như thế vẫn diễn ra; những bước chân lăng đăng "anh theo Ngọ về, mái tóc Ngọ dài" sẽ kết thúc làm sao đây?
Đà Lạt có những mùa hè rực rỡ. Ngày hè, chen chân nhau, ḥ hẹn nhau đến nơi đây, cốt là quên đi những chuyện nhân t́nh ấm lạnh; đến đây để lăng quên đời, để tiêu sầu nhân thế! Dỗi hờn rồi cũng phôi pha. Hận thù rồi cũng chóng vánh.
Nắng Đà Lạt vừa đủ hanh vàng; mưa gió rồi cũng vơi đi; và người yêu cũng vừa trở lại. Mùa xuân trên đỉnh non cao, quả thật đẹp như bức tranh thủy mạc, chỉ cần vài nét chấm phá thôi, sông núi cũng đă đổi màu.
Bây giờ th́ những chuyện đó đă tan biến trong hư vô, hay chỉ c̣n đôi lứa qua ảo giác của ḿnh. Những h́nh bóng cũ ấy đôi khi chỉ c̣n chập chờn trong hư ảo, mông lung. Tất cả kỷ niệm đều chỉ ghi dấu có một lần, trong đời ḿnh mà thôi. Đà Lạt nằm trên mấy từng cao, nên đă vội lùi sâu trong sương khói của thời gian mất đi rồi!
Những người con gái ấy bây giờ c̣n nhớ đến tôi không? Có c̣n nhớ lại những vùng trời kỷ niệm tuyệt vời của một thời được yêu, thèm yêu và thỏa thuê hay cay đắng v́ t́nh yêu. Màu áo thiên thanh huyền hoặc của một thời xa xưa nay đă đổi màu, hay c̣n phong kín lại, như kỷ vật dấu yêu thuở c̣n con gái? Những lưu bút ngày xanh, những xác hoa bâng khuâng, hoa mimosa ướp tặng nhau trong mối t́nh đầu? Những chuyện thần tiên ở hồ Than Thở, rừng Ái Ân, vườn Bích Câu, đồi Kỳ Ngộ, thác Cam Ly, vết tích c̣n xót lại của những ngày âu yếm bên nhau, có đem lại chút bâng khuâng nào khi nhớ lại ân t́nh cũ? Nhưng câu chuyện cũ th́ đă nhạt nḥa trong trí nhớ; những cuộc sống đau thương quằn quại trong hiện tại c̣n có thể kéo dài, chờ đợi, mỏi ṃn, cho đến khi c̣n hơi thở tàn, để nhắm mắt, buông tay.
Những vết hằn năm tháng của quê hương giờ đây chỉ c̣n xót lại những cơn mơ hăi hùng.
NHỮNG NĂM THÁNG DÀI:
Cùng chung nhịp thở với những biến chuyển dồn dập của đất nước, suốt mấy chục năm qua, Đà Lạt cũng trải qua những bước thăng trầm, những đau thương tang tóc. Có điều khác là: Nơi đây không phải là địa bàn chiến lược, cũng không có những tranh giành, san sẻ, nhũng đổi thay chóng vánh, nên Đà Lạt cũng đă trở thành khung trời khép kín của quê hương.
Kể từ năm 1946, Hội nghị chính trị Đà Lạt không thành, nơi đây đă nghiễm nhiên trở thành Hoàng Triểu cương thổ. Giữ ǵn cho được cái thế biệt lập của ḿnh, Đà Lạt như người con gái lầu hoa, chẳng mấy khi dây dưa chuyện nhân t́nh thế thái. Thuở đó, những người dân miền duyên hải, chốn thùy dương, chỉ xem Đà Lạt như một mảnh đất xa vời, đầy huyền thoại. Nơi đây chỉ dành riêng cho một thiểu số giàu sang, muốn tu tâm dưỡng tánh, tŕ chí dưỡng khí, hoặc thích chuyện cầu nhàn, hưởng lạc, theo gót Lăo Trang. Cái sắc khí Tây Phương cũng đă ăn sâu vào lớp thanh niên Đà Lạt kể từ độ ấy.
Năm 1954, đất nước chia đôi, chiến tranh nghiệt ngă. Khi lớp sóng người di cư từ Bắc và Nam, th́ Tây Nguyên đă trở thành vùng đất tân canh của họ. Đà Lạt đổi sắc thêm hương, mời đón khách từ bốn phương trời; nhưng kỳ thật th́ cảnh trí nơi đây không náo nhiệt như bao nhiêu thị thành vùng duyên hải. Bản sắc phóng dật ngày xưa c̣n đó; không gian mờ nhạt c̣n đây, th́ Đà Lạt vẫn tránh hết mọi cuộc xáo trộn, bon chen, biến chuyển dập dồn.
Năm 1963, Đà Lạt lại một phen trở ḿnh. Thoạt đầu phong trào đấu tranh của Phật Giáo chống kỳ thị tôn giáo và nhân quyền. Chùa Linh Sơn, chùa Linh Quang, chùa Tuệ Quang biến thành những trung tâm tranh đấu. Cũng tuyệt thực, cũng đ̣i tự thiêu, nhưng những chuyện đó cũng chỉ thoáng qua, như một dư âm, không mấy thu hút. Người Đà Lạt không mấy quan tâm đến thế sự, ẩn ḿnh sau khung cửa kín, ngỡ ngàng như cô gái Tây Nguyên. Khi nền Đệ Nhị Cộng Ḥa thành lập, đă có thời Đà Lạt trở thành một trung tâm chính trị cho tướng lănh, nhưng đó chỉ là chuyện một thời trong một đời. Đà Lạt c̣n là một thời vang bóng.
Năm 1968, Đà Lạt cùng chung số phận với 36 tỉnh thành miền Nam, bị đe dọa trước cuộc tổng tấn công, và nổi dậy của miền Bắc xân lăng. Đà Lạt nếm mùi ác khí. Những tên du kích, răng đen, mă tấu, dép B́nh Trị Thiên đă từ các ngơ Trại mát, Lạc dương, Cam ly, Đức trọng, mưu toan việc chiếm lấy và nhuộm đỏ Đà Lạt. Cũng máu đổ, thịt rơi, nhưng chỉ thoáng qua trong chừng gang tấc.
Năm 1972, khi chiến trường Tây Nguyên sôi động, Đà Lạt toan trở thành một hậu cứ an toàn, nhưng với địa thế hiểm trở, vận chuyển khó khăn, phương tiện ngặt nghèo, vẫn không thực hiện nổi. Nhưng từ đấy, th́ khói lửa thật sự tràn đến Đà Lạt. Người dân nơi đây đă bắt đầu cảm thấy những hậu quả ghê gớm của chiến tranh. Họ bắt đầu nghĩ đến một chuyến đi, trong phút chốc hay trong vĩnh viễn. Những chuyến di tản, những cuộc chia ly, đă tạo cho Đà Lạt không khí u buồn, tang thương kể từ độ ấy. Bây giờ th́ Đà Lạt không c̣n là nơi hẹn ḥ nhau cuối tuần, dậy lên những yêu thương lăng mạn, hay vẽ ra những huyền thoại thần kỳ. Mỗi người dân đă đoán trước những biến chuyển mới rồi cũng không buông tha Đà Lạt, cũng như không buông tha cho đất nước khốn khổ này. Bỏ Đà Lạt mà đi, như cắt cuống rún của ḿnh. Thôi th́ đành vậy.
Năm 1975, Đà Lạt đă thực sự thất thủ vào chiều ngày 1 tháng 4/75, khi tỉnh trưởng Tuyên Đức. Viên thị trưởng Đà Lạt ra lệnh di tản khỏi thành phố, trước khi quân địch tràn vào. Cuộc di tản Đà Lạt dọc theo quốc lộ 11, đi về ngơ Phan Rang, rồi theo quốc lộ 1 về Phan Thiết, và cứ thế măi. Cuộc di tản đă gặp hai trở ngại lớn: Việt cộng chận đứng ở khu rừng Lá, rồi sau đó bị cướp bóc ở Hàm Tân. H́nh ảnh cuối cùng của người dân Đà Lạt là chính ḿnh đă được thấy những người sinh viên ưu tú của trường Vơ Bị Liên Quân và trường Chiến Tranh Chính Trị mở đường ra đi. Đó cũng là nét đẹp thân thương cuối cùng c̣n sót lại trong niềm thương, nỗi nhớ.
Đà Lạt cũng ngày xưa thân ái, bây giờ th́ không c̣n nữa. Người em gái ngày xưa cũng đă lưu lạc đến một phương trời nào?
HỒN TÍNH ĐÀ LẠT:
Đừng đào t́m đâu ra những di tích lịch sử oai hùng, hiển hách của một thời dựng nước và giữ nước, những phong ba dồn dập, hay những tai ương khổ ách, những thủy họa, thiên tai trên ṿm trời Đà Lạt, một khi mà tuổi của thành phố chỉ suưt soát với cuộc đời của chúng ta hôm nay. Cũng đừng hoài công khai thác đâu đây, những chuyện t́nh lâm ly, diễm lệ những đau thương, tủi hổ, giận hờn, hay những bi kịch, những hùng ca, ai văn hay năo khúc, trên bề rộng lẫn chiều sâu của thành phố. Và cũng đừng tạo dựng ra bản chất thật toàn vẹn của một nền văn học, nghệ thuật, hay một nếp sống tinh thần với đầy đủ những thứ điển h́nh lẫn cá tính ở vùng trời Tây Nguyên này.
Thành phố Đài Lạt là một vùng tân lập, tân khai, chỉ là điểm hội tụ mới nhất của đất nước, cốt trông chờ khách, viễn du từ bốn phương trời, ở vạn nẻo đường quay về. Về đây để vun xới, để tô bồi cho hương sắc của quê hương. Với những nét đặc trưng kỳ thú đó, th́ hồn tính của Đà Lạt cũng đă giúp cho những người làm công tác văn học nghệ thuật có thêm nhiều chất liệu cần thiết, lấy đó làm bối cảnh nên thơ, diễm kiều ngay trong bản sắc của nó.
Thực ra, th́ Đà Lạt đă qua nhiều phen thử thách, dạn dày, ly hợp vừa qua, nhưng rồi đă tự thấy rằng: Không thể nào thoát được cái nếp sống tinh thần cố hữu của ḿnh được.Triều đại nào rồi cũng thế, chế độ, chính trị nào rồi cũng thế.
- Hăy trả lại những thân yêu, mặn nồng, đôn hậu cho người em gái bé bỏng của tôi ở vùng trời Tây Nguyên.
- Hăy để cho núi rừng, ghềnh suối Lâm Viên c̣n giữ măi những nét đẹp hùng vĩ, yêu kiều, đậm đà, những ǵ đă điểm tô cho tự t́nh dân tộc.
- Hăy để cho người áo trắng say sưa xây dựng giấc mộng đẹp trên các núi đồi; những tà áo thiên thanh điểm tô cho phố phường Đà Lạt.
- Hăy dành những sáng chủ nhật tinh khôi cho những cặp nhân t́nh; hay những mùa hè chói chang cho khách viễn du quay trở lại.
- Hăy nâng niu những ǵ c̣n sót lại, hay những kỷ niệm ngọc ngà, mà trong mỗi chúng ta, những người lưu vong nơi đây, c̣n gắn bó ít nhiều với miền đất lành, suối trong, thông cao, hồ rộng.
Tâm t́nh của người ra đi thường vùi lấp trong muôn ngh́n kỷ niệm. Biết đâu trong dư âm ngày tháng cũ, ta lại t́m thấy những nụ cười , khóe mắt, làn môi xa xưa. Biết đâu, lại nhận ra "Áo em ngày nọ; phai nhạt mấy màu. Âm vang thuở nào, bước nhỏ t́m nhau, t́m nhau..."
Với những nhận định tổng quát trên đây, chúng ta cũng đă t́m thấy được những đặc thù, đặc trưng của Đà Lạt. Trên góc độ khám phá nào chăng đi nữa, trữ t́nh hiếm có trên đất nước thân thương.