NGỰA  THỒ TRÊN ĐẤT QUÁN CAU

Dương Thanh Xuân

Có về chăng lẽ về không.

Ngựa ô đi trước, ngựa hồng theo sau

Ngựa ô đi tới Quán Cau

Ngựa hồng đủng đỉnh còn sau Gò Điều...

Một buổi trưa, ở ngay trên đất Quán Cau (xã An Hiệp, huyện Tuy An, Phú Yên) ấy, tôi tròn mắt sửng sốt và thú vị nhìn một đoàn có đến mười mấy chú ngựa to, chắc, khỏe đang thong thả nối bước nhau theo sau những chú nài trên lưng ngựa là những bao đường nặng đến năm, bảy chục ký.

Trong khi các phương tiện giao thông hiện đại không ngừng cải tiến phát triển thì bà con vùng bán sơn địa này vẫn không từ bỏ phương tiện truyền thống của mình. ở đây địa hình trắc trở qua nhiều suối, nhiều hầm, dốc. Sau mùa mưa lụt, đường làng xói lở, lầy lội có chỗ trơ đá lỗ chỗ, xe cộ nào chịu cho thấu. Lại nữa, nuơng rẫy ngày càng xa làng, lại ở cao trên triền núi. Buổi sáng, vợ chồng đi rẫy, chú ngựa ung dung bước theo, trên lưng lủ khủ những vật dụng cần cho một ngày.

Chiều về, tất cả những gì gom được trên rừng đều dồn cả lên lưng ngựa. Mùa nắng là những gùi củi khô. Mùa mưa là những giỏ cần xé to tướng chất đầy chuối, bắp, đậu, bầu bí...

Mấy năm gần đây mía đường có giá, cây mía lên rừng, ngày càng vô sâu những nơi hiểm trở, cách làng đến nửa ngày đuờng.

Che mía ép xong, đường trâm đổ đầy phuy rồi thong dong lưng ngựa thồ về. Cứ như thế, từ dăm ba chủ nuôi ngựa vận chuyển hàng nhà, hoặc một vài nhà nuôi ngựa kéo xe có thâm niên từ nhiều đời, đến nay đàn ngựa ở hai thôn Phước Hậu và Tuy Dương (An Hiệp) đã lên đến cả trăm con. Chỉ riêng đầu năm nay, ông Mười Châu ở Phong Phú đã làm mối cho Phước Hậu mua về có trên dưới 30-40 con ngựa thồ.

Có lúc đàn ngựa lên đến vài ba chục con, đi thành từng đoàn. Trưa, chủ đường phải lo cơm nước tử tế cho chủ ngựa, đặc biệt chăm chút những chú nào có ngựa "chiến" nhất. Tự nhiên hình thành sự cạnh tranh giữa những chủ ngựa, và chức bầu trưởng, đội trưởng ắt cũng ra đời. Mỗi đội có 3-5 ngựa. Bầu trưởng nào cũng cố tạo cho êkip của mình thật có uy tín. Ngựa phải mạnh mẽ, nhanh nhẹn, thuần thục; chủ ngựa phải đàng hoàng, có trách nhiệm bảo quản tài sản của thủ hàng, không đề thủng, chảy hoặc mất mát hàng hóa.

Một con ngưa thồ loại tốt có giá 3,5 - 4 triệu đồng, phải được xem xét kỹ càng. Ngựa phải được tập luyện từ nhỏ cho thuần, phải thay răng từ hơn một nửa trở lệê, độ 3-5 tuổi mới đủ sức kéo; giống phải to, trụ lớn, chân cẳng vững vàng.

Ngựa màu tía, hồng xoan, hồng đinh thường được ưa thích. Đặc biệt phải xem xoáy ngựa đóng ở đầu mới quyết định chất lượng. Ngựa có "xoáy giồng" là hai xoáy đóng ở sau mang tai hoặc "xoáy dạng" là hai xoáy đóng ở giữa bụng và đùi được ưa chuộng nhất. Ít ai chọn ngựa có xoáy ở đùi (vì thường... đá giò lái!), xoáy ở mồm (cắn ẩu!), xoáy ở bụng (thường đau bụng chết bất dắc kỳ tử, mất cả chì lẫn chài) hoặc xoáy ở ngay mang tai. . . dễ gây tai ương cho gia chủ.

Ngựa thồ Quán Cau là ngựa giống tốt ở Hòa Quang (Tuy Hòa), Xuân Lãnh (Đồng Xuân) hoặc tận Vân Canh (Bình Định). Anh Nguyễn Kim Tài, gốc người Quán Cau lấy vợ và theo vợ về xóm Gò Cát Phú Tân, là một trong những ba bầu trưởng ở vùng đất này. Ngày anh về đây cả xóm chưa có con ngựa nào. Trăm việc khuân vác, vận chuyện đều ở trên vai, trên lưng con người. Vậy mà giờ đây anh khoe vừa "hoàn thành nhiệm vụ vẻ vang: là giúp ông điện lực tải hết mấy xe cát, san và xi măng lên tận lưng chừng dốc Hòa Thạnh để đổ móng trụ kéo dây hạ tải xuống làng.

Việc này nếu không có ngựa thì chỉ có máy bay mới làm nổi!

Anh còn cho biết từ nhiều năm nay đội ngựa Quán Cau cứ mỗi năm ba, bốn tháng lại "tăng cường" cho Sông Hinh, Sông Cầu, Gia Lai, Kontum... ở những nơi đó người ta đang trồng rừng. Chở cây giống qua đồi, xuống suối chỉ có ngựa mới chịu được. Sau mỗi bận đi về, ngựa con nào con nấy gầy rạc!

Đóng góp cho người là vậy, công lao to lớn như vậy, nhưng rồi cuối đời những chú ngựa già lụ khụ lại phải miễn cưỡng lên xe theo người mối mới để vào lò mổ cho người ta làm... khô nai!

(Trích báo Tuổi Trẻ  số 30 ra ngày 21/2/2002 trên trang 6)