1. Ngày xưa ấy...

Cách Huế chừng 15 km đường chim bay về hướng Đông Bắc, là Sịa. Sịa là vùng trung tâm, trái tim của huyện Quảng Điền ngày nay. Lịch sử hàng trăm năm của vùng này mới sinh được một thị tứ, đúng hơn là một dãy phố chợ, đầy triển vọng trở thành một thị trấn, nhưng lại bị ức chế bởi một lịch sử huy hoàng thời lấn biển. Sịa là nỗi niềm lịch sử của một thị tứ- có thời được nằm trên câu nói cửa miệng của người dân đầy nỗi tự hào “Nhất Huế, nhì Sịa”. Có lẽ, khi các xe hàng xuất hiện (tên gọi các xe khách chạy từ huyện lên Huế) thì cái tên Sịa đã nằm trên biển xe mà ra quốc lộ, vãng du và làm quen rộng rãi với Huế và lại quay về, tự hào làm cái tên chung cho một vùng ruộng đồng rộng lớn của huyện Quảng Điền.
         Sịa không phải là vùng đất bí hiểm, song vì cái tên khó hiểu của mình mà Sịa bị lãng quên- như lịch sử của nó. Hình như chưa có ai bằng lòng với cách giải thích nào đối với cái tên Sịa. Đã có người ngờ Sịa là tên Chàm, hoặc tên đọc tắt một tiếng Tây nào đó. Tôi nhớ một lần, khi xe chạy qua An Lỗ, bạn tôi hồi ấy đã nói vui "xe mình từ Anlosia  đi Huế!" (An-lô-xi-a; nghe cứ như tiếng Tây!). Ấy vậy mà Sịa là tên Nôm, nghĩa là tên tiếng Việt. Trước năm 1811, khi vua Gia Long truyền đo đạc và lập địa bạ cả nước Việt Nam thì lịch sử các xã vùng Sịa đã có ghi vào các văn bản chữ Hán của mình một cái tên “Vịnh Sịa”. Lúc người Pháp chưa đặt chân đến, Vịnh Sịa đã là tên gọi nôm na, quen thuộc của một cái đầm nước lợ ở phá Tam Giang mạn Đông Bắc, giáp chân ruộng các xã An Gia, Mạc Da, Thạch Bình, Tráng Lực, Phò Lê và Thủ Lễ. Đầm này đã khô cạn nhiều lần, nhưng đến năm 1814 thì nông dân 6 xã nói trên đã xin nhà vua cho đắp đập ngăn mặn, khẩn trị trong ba năm làm thành ruộng mùa thu. Thế là từ năm 1817, cách nay tròn 190 năm, một cánh đồng rộng trên vài trăm mẫu được chia thành 6 tấm lớn, ngoài là đê, trong là các đường thủy đạo chằng chịt, dùng làm giới hạn và đường vận chuyển lúa má; các bờ giường, bờ cháng được đắp, các loại cây trầm thủy thích bùn như năn, lát, pháo được vén làm bờ. Cát pha bùn, năn lát pháo thối rữa làm cho các thửa ruộng có màu đen xám. Ruộng đầm Vịnh Sịa được gọi tên là Ruộng Ô. (Ruộng được chia thành ô? Hay đó là cái dót sát đầm của dải cát Ô Sa? (Cát pha bùn đen?). Người dân Sịa cũng thường nói ruộng đó là “Ngoài Ô, ngoài Ôống” chỉ ruộng mới khẩn xong, có nhiều cỏ ống, nước đen và nằm ngoài làng mình. Các văn bản chữ Hán xưa đều viết chữ Ô với nghĩa là “con quạ”, “màu đen”. Nay ở vùng Đông Bắc của Hợp tác xã Đông Phước vẫn còn có Vũng Miệu, Vũng Quạ- nước thông ra tới ruộng Ô. Ruộng Ô là ruộng có màu đen, được chia Ô theo các bờ giường, bờ cháng bằng đất cát bùn và năn, lát pháo, hay là ruộng có nhiều cá mà các loài diều quạ hay về kiếm ăn?

Nhưng chắc chắn nhất thì  Sịa là cái tên được ghi bằng chữ Nôm. Trong di sản Hán Nôm làng Thủ Lễ còn nhiều văn bản cho thấy chữ Sịa được ghi hai cách: Hoặc viết bộ “Thủy” (chỉ nghĩa) với chữ “Sĩ” (chỉ âm) và đọc là “Sịa” hoặc “Sỉa” (như “sàng sỉa”, “sàng sảy”, “sỉa chân”, “sảy chân”); hoặc viết chữ “Sĩ” (chỉ âm) với chữ “Điểu” (chỉ nghĩa) và đọc Nôm là “Sẻ”. Qua chữ nghĩa, có thể nói “Sịa” là vùng trũng, vùng sỉa, lầy; “Sịa” là vùng có nhiều lúa, chim sẻ thường về.

Vịnh Sịa có tên từ thời các chúa Nguyễn (1690), Quảng Điền cũng là tên gọi có từ năm 1690 trở đi, hoặc sớm hơn nữa. Điều này góp phần chứng minh cái tên Quảng Điền không phải mới ra đời từ thời Nguyễn, đặc biệt là sau năm 1835 (thời vua Minh Mệnh) như các sách sử thường ghi! Cái tên Quảng Điền sau năm 1817 sẽ có ý nghĩa hơn khi có thêm ruộng Ô, ruộng đầm Vịnh Sịa, rồi sau này lại có thêm ruộng đầm An Gia, diện tích rộng thêm hàng trăm mẫu.

Sịa là vùng trũng, vùng sông nước đầm phá cho nên từ rất xưa, ngay việc kén lính thì chính quyền phong kiến vẫn không tuyển lính vũ tượng vì ở đây đã sẵn các thuyền lính. “Tráng Lực” là tên gọi chung các đội thủy quân, thuyền lính thời các chúa Nguyễn được lập ra với danh nghĩa “phò Lê”. ("Tráng Lực" ra đời để "Phò Lê" là có ý nghĩa thật sự sâu xa!) Tuy là đất chúa Nguyễn, nhưng Đàng Trong hồi ấy vẫn coi vua Lê là niên hiệu chính thống. Tổng Phò Lê (tên gọi chung các xã vùng Sịa) ra đời vì ý nghĩa ấy. Theo một văn bản do ông Tham Thạc ở làng Thủ Lễ sao chép từ Tổng Phò Lê vào năm 1704, thì từ năm 1690 (niên hiệu Chính Hòa năm thứ 14 đời vua Lê Hi Tông (1676-1705), Tiết chế các xứ Thủy Bộ chư doanh đã tuyển lính thủy ở sáu xã vùng Sịa. Nhân dân vùng Sịa đã có tập quán đi lính thuyền Tráng Lực từ đó. Và  xã “Tráng Lực” là tên gọi chỉ địa danh tuyển mộ cũng như điểm xuất phát của binh thuyền thời ấy. Chính điều này đã giúp ta hiểu thêm vì sao nhân dân vùng Sịa, Quảng Điền có truyền thống ham thích đua ghe, bơi thuyền, vật võ...

Từ xa xưa, Sịa, Quảng Điền đã có nhiều truyền thống đẹp: khai hoang lấn biển, xin vua mở đất tạo ruộng; quen nghề sông nước, đua bơi, thích đi lính thủy, đánh cá giỏi, tinh thần đoàn kết làm ăn vì quê hương làng xóm...

Tôi biết tên một vài làng của quê tôi từ năm lên sáu. Chợ Sịa, An Gia, Thạch Bình, Tráng Lực, Khuông Phò, Thủ Lễ, Uất Mậu, Vân Căn, Đồng Bào, Đức Trọng... Xa chút nữa, tôi chỉ nghe đến rú Bạch Sa (Ô Sa (?), vịnh Sịa, Bàu Ô, Trằm... Những cái tên ấy, những năm 1960, nghe im lìm, êm ả, có khi rất mơ hồ, xa xôi.

Trong cuộc sống lao động của mình, hầu như người dân quê tôi xưa ở chỗ có nhiều kênh, hói có thật nhiều kinh nghiệm trong việc sản xuất và sinh sống trong mùa mưa bão. Kinh nghiệm đó qua các đời đã giúp họ sống yên tâm khi mùa mưa lũ đến. Từ vốn sống thường nhật và kinh nghiệm bao đời qua ca dao tục ngữ, người dân quê tôi biết cách sản xuất và sinh sống an toàn trong lũ lụt.

Tháng bảy nước nhảy lên bờ. Từ tháng bảy âm lịch, thời tiết ở Việt Nam cho thấy ở khu vực đồng bằng Miền Trung mùa hè đã qua và mùa mưa lụt đã đến. Khi còn làm hai vụ thì vụ hè thu cũng đã gặt xong trong tháng 7 âm lịch. Đồng trơ gốc rạ, có nơi cũng đã cày xáo qua, dân quê tôi lợi dụng cái nắng đầu thu phơi qua, chờ mưa thu và lụt ngâm hầu như gần suốt mùa thu làm cho đất thêm tốt. Cuối tháng 10 âm lịch, ở khu vực miền Trung đã hết lụt. Nếu còn thì chỉ là lụt bấc (do gió bấc mang mưa phùn đến), mưa rây rây làm ngập một số chân ruộng thấp. Mưa bấc ở quê tôi vào tháng 11 hạt nhỏ, se lạnh nhưng khá dầm dề. Có người bảo Tháng mười một làm mưa không ướt mặt người.  Mưa nhỏ, nước lụt trong, sông hói vùng quê, nếu chưa có nước ruộng cầy bừa xả xuống thì vẫn còn trong. Các chân ruộng cạn về đêm cá đi ăn nhiều. Người dân quê tôi quen soi đèn bắt cá. Mùa lụt đối với nông dân tuy là vất vả, khổ sở vì chỗ ở, chỗ cất nông sản phẩm và chuồng trại gia súc, nhưng lại được thêm phù sa, bùn non phủ tẩm cho các chân ruộng nghèo và nhất là mang cá các nơi đến ruộng, ao, đầm, đìa của họ. Năm nào lụt sơ sài, nước kém cỏi, phù sa ít thì cá cũng ít. Trong tháng 7, có nơi lụt sớm, mưa vài ngày nước nguồn sông đổ về tràn ngập dần các chân ruộng mới gặt xong. Nước tràn, cá nhảy lên bờ. Dân quê tôi được mấy ngày liền bắt cá và soi cá. Những năm từ thập niên 1950- đến thập niên 1960, đồng bằng miền Trung lắm cá sông, lụt đến là tràn lên các chân ruộng. Người viết cũng từng thấy nước từ các kênh tràn vào chân ruộng là tràn theo cơ man nào các loại cá giếc, cá trôi, cá lúi, cá rô, cá mại, cá cấn, cá mương tràn vào ruộng. Một quang cảnh sung túc chưa từng có đã xuất hiện ở nông thôn. Đêm về, khi nước đã láng lênh các chân ruộng, nước lụt trong veo, cá đêm đi từng đàn, người dân dùng đèn và chơm, cần đọc là có thể đánh bắt dễ dàng...

2.Nhìn về... tương lai

Hồi bé, nhiều lần mưa ngập, nước cạn, tôi đi trên những lối lầy, bùn ngập mắt cá hoặc ống chân. Nghe mát rượi và thật êm ái. Có những trưa hè nắng không nóng lắm và nghe ngan ngát mùi thơm rơm rạ và mùi bùn non kênh hói người dân phơi bên vệ đường đợi khô để đắp nền nhà và sân phơi lúa. Tôi nhìn con hói quê tôi, nước chảy lũng lờ. Nỗi buồn như giăng mắc, chẳng biết vì đâu. Bốn mùa mưa nắng cứ theo nhau. Tuổi thơ tôi lớn lên như vạt lát dưới kênh, êm đềm và lặng lẽ. Sịa cũng êm đềm và lặng lẽ

Tôi nhớ những cơn mưa đầu tháng bảy kèm theo chớp sét, nước nguồn Bồ cộng nước nguồn Hương như thách thức một cơn lũ lớn. Lúa ngoài đồng đã chín, bà con đang vội vã gặt chạy lụt. Ghe xuồng bơi theo con nước mong chở về cho nhanh.

Lớn lên, đọc chữ trong đình chùa miếu vũ, trong di sản chữ Hán quê tôi, tôi biết rằng, hình như trong vòng quay của thời gian và mưa nắng, vào cái thuở rất xa xưa nào đấy, độ bốn trăm năm, cỏ cây lấn trùm cả ruộng đồng làng mạc. Sóng nước phá Tam giang và kênh hói quê tôi đã dậy lên mùi hăng đậm của đất đai, cây cỏ, cá tôm. Tôi tưởng tượng như thuở ấy những vị tướng thần xã trưởng đã cùng người dân quê tôi đắp đê lấn phá, làm nên ruộng ô phía đông của huyện lỵ bây giờ. Những loài cây thân mềm quen sống dưới nước như năng, lát, pháo, cỏ lùng... có đầy trên các thửa ruộng, nuôi độ đậm cho đất và làm chỗ rủ cá về ẩn núp nhiều thêm. Hồi ấy, nghe nói có Tướng công họ Nguyễn đi ngang vùng đất quê tôi, thương quê tôi, Ngài ở lại quê tôi, chiến đấu chống thú dữ và trộm cướp để giữ yên cho vùng đất và nuôi lớn mơ ước về sự trù phú cho vùng quê này...

Nhớ chuyện xưa, gẫm chuyện xưa, tìm trong khát vọng vươn lên của huyện nhà, tôi đã chứng kiến bao nhiêu là chuyện lạ. Ai hỏi bây giờ quê tôi thế nào và sau này vài chục năm nữa sẽ ra sao, tôi nghĩ người ấy đã có cách trả lời nếu biết lịch sử Sịa và thấy gương mặt Sịa ngày nay. Tôi nghĩ đến một thị trấn Sịa phát triển to lớn mang dáng dấp của một thị xã. Nhìn về một tiền thị xã tương lai, Sịa chắc sẽ có thêm một hệ thống giao thông mới rộng rãi và thuận tiện, chạy bao các làng xã trọng điểm làm nên các mạch nối Sịa với quốc lộ và các vùng sát biển làm cho Sịa chạy ngả nào lên Huế cũng rất gần! Hệ thống các xí nghiệp, trại sản xuất, các trung tâm phục vụ, các xã trọng điểm kinh tế nông nghiệp và chăn nuôi, các làng nghề thủ công truyền thống rộn ràng sản phẩm ra huyện lộ để tỏa đi khắp tỉnh và lan tới các tỉnh bạn. Những trung tâm nghiên cứu sản phẩm vùng trũng, các trường nghề cũng ra đời tăng độ nhộn nhịp của sự phát triển.

Chừng hơn nửa thế kỷ nữa thôi là quê tôi đã phát triển không kém bất kỳ thị trấn nào trên cả nước. Có mơ mộng lắm không?