| |
Cảm nhận triết lư
tục ngữ, ca dao
Song Phan
Bà ngoại tôi 85 tuổi dương, cộng với 15 tuổi âm, tính cho đến nay cụ tṛn
một trăm tuổi. Sinh thời bà tôi không biết chữ, nhưng lại là một kho tàng
ngạn ngữ ca dao như rất nhiều cụ già khác. Và bà rất ưa thanh sắc.V́ vậy khi
cậu tôi lấy vợ bà cụ mủm mỉm cười, bảo: "Ra đường thấy vợ nhà người.Về
nhà thấy cái nợ đời nhà ta".
Cậu tôi cũng gượng cười theo. Lại khi anh con nhà hàng xóm lấy vợ, nghe
bảo vợ giàu. Giàu th́ kín khó thấy, chỉ dễ thấy chị ấy gầy g̣, mặt bủng, da
ch́, mắt lại có rất nhiều vết trắng. Bà tôi bảo: "Ở đời tham của th́
thua. Của ăn th́ hết, mà cái phỗng thờ vua hăy c̣n".
Ngày ấy tôi c̣n đang say mê học toán, nên chỉ thấy hay hay, và láng máng
một dự cảm rằng đấy là bóng dáng của một thế giới mênh mông huyền bí. Bây
giờ th́ đă được… một cái năm mươi, học mót được đôi điều càng ngẫm càng thấy
các giá trị không thể đo lường hết được của kho tàng vĩ đại là ca dao, tục
ngữ, ngạn ngữ...
Sau thời khoác áo lính tôi đam mê khoa học xă hội, vào Tổng hợp Sử, song
lại được ưu tiên làm Triết. Trong tất cả các thứ không chuyên cấu thành sự
hiểu biết thực t́nh là rất hạn hẹp của tôi, cái ít không chuyên hơn cả là
lĩnh vực lịch sử tư tưởng. Rồi các sự t́nh nối tiếp nhau xảy ra, tôi lỗi cả
phần đời lẫn phần đạo, cả tính cách, cả vốn sống, cả nghề nghiệp và tâm
tưởng... tất cả những ǵ ở tôi nó cứ rối tung lên thành một món... "tả pí lù”.
Tôi yêu cả cụ Ngô Tất Tố lẫn Lăng nhân Phùng Tất Đắc, tôi thích như nhau cả
Thôi Hiệu lẫn Trần Tử Ngang, tôi mê như nhau cả Bà Huyện Thanh Quan lẫn Hồ
Xuân Hương... nhưng trên tất cả tôi say mê ca dao, ngạn ngữ... Mê là mê vậy
thôi, chứ nghiên cứu th́ không dám... "Lưng vốn nhà cháu nó không được
trường... các bác sĩ cho nhà cháu được mua lẻ chứ không dám mua sỉ”.
Cứ như thế, mỗi năm trời lại cho riêng tôi thêm một tuổi. Tôi nhớ bà
ngoại, và trở lại với tục ngữ ca dao... kết quả ngày càng thêm... “Hắt
x́! Sống khoẻ này! Sống lâu này! Cơm cá này! Cơm thịt này!". Rồi từ lúc
nào chẳng rơ, tôi cũng hay nói như bà ngoại nói: "quá mù sang mưa",
"lửa gần rơm lâu ngày cũng bén", hơn là nói "Đến điểm tột cùng
của khoảng độ, th́ sự thay đổi về lượng không c̣n thuần tuư là sự thay đối
về lượng nữa, mà đồng thời gây ra sự thay đổi về chất”, triết học gọi
thế là chuyển hoá từ những thay đổi về lượng thành sự thay đổi về chất gọi
tắt là quy luật lượng-chất. Nói thế không biết có quá không.
Có người bảo, sức sống của một dân tộc và của một nền văn hoá được thể
hiện rơ nhất là qua những cuộc chiến tranh. Người Việt
Nam ta về mặt này cứ gọi là ...
yên trí lớn. Nhưng có lẽ c̣n cần phải nói thêm về một thể hiện khác, đó là
sự cọ sát với những nền văn hoá lạ. Trong văn hoá của ta có rất nhiều h́nh
bóng của văn hoá Ấn Độ, Trung Quốc, Pháp... nhưng dẫu sao họ vẫn chỉ là
khách kể cả khi khách thân gia chủ đến mức xuống bếp trông hộ nồi xôi! Khách
dẫu có sang đến đâu, "nhập gia" cứ phải là "tuỳ tục". Cho
nên thơ Đường trang trọng hia mũ đến mấy, về tay "Bà chúa thơ Nôm" lập tức
mang dáng vẻ rất "hề gậy": "Một đèo, một đèo, lại một đèo. Khen ai khéo
tác cảnh treo leo" Rơ là Ba Đội. "Đến nước Lào th́ phải ăn mắm ngóe".
Triết lư trong tục ngữ, ca dao rất thông minh trong biết đủ biết dừng,
đôi khi dừng rất hóm. Một trong những nguyên tắc của thẩm mỹ là biết dừng.
Có thể gọi đó là một triết lư trong nghệ thuật hay là nghệ thuật... trong
triết lư. Lột ra bằng hết th́ c̣n hay hớm ǵ. Cho nên nói: "Người xinh
cái nết cũng xinh. Người gịn cái tỉnh t́nh tinh cũng gịn”. Là một lối
nói thật hay, thật đủ. Cuộc đời vốn như vậy, khép mở, riêng chung… Cái “tỉnh
t́nh tinh” là cái ǵ? Xin đừng biến nó thành một đề tài nghiên cứu khoa học.
Nó là cái ǵ mà anh có thể nói chỉ riêng anh thôi, cảm nhận theo cách của
anh, khác với lối cảm nhận ở người khác. Tại sao, lại bảo nó gịn, cũng thế.
Không ai biến được nó thành một món nhắm rượu. Cho nên nó cứ là một ẩn số,
nhờ thế mà nó làm linh măi trên ḍng đời của bao nhiêu thế hệ. Hiện thực
không bị "vắt kiệt” thành một "bộ xương khô" mà giữ lại một đầm đ́a đời sống.
Nó vừa là tài liệu, vừa là nguyên lư, nó vừa khuyến cáo, vừa khoan dung, hàm
chứa các cách nghĩ cách cảm khác nhau, đôi khi đối lập nhau. Hiểu nó và vận
dụng nó là tuỳ cảnh huống của mỗi thời, mỗi nơi, mỗi người. Bảo là "một
giọt máu đào hơn ao nước lă” , "máu chảy đến đâu nuôi bầu đến đấy"
th́ đă đành, nhưng "bán anh em xa mua láng giềng gần" hay "người
dưng có ngăi ta đăi người dưng, anh em không ngăi ta đừng anh em" th́
cũng rất thuyết phục. Rằng "một ngày tựa mạn thuyền rồng, c̣n hơn chín
tháng nằm trong thuyền chài" là cách lựa chọn của ai đó mà chưa ai dám
bảo là dại, nhưng tha thiết ân t́nh đến độ “Chồng em áo rách em thương,
chồng người áo gấm sông hương mặc người" th́ cũng rất thật mà lại rất
lăng mạn, ối người vợ như thế "chứ c̣n ǵ ạ".
Theo một lối suy ngẫm nào đó, có thể coi những thể ngữ ca dao đọng lại
cho đến bây giờ là kết quả của vô vàn những cuộc tuyển chọn, nên thường là
những điều người hôm nay vẫn tâm đắc, gật gù, thấy chúng. nghiệm đúng với
ḿnh. Thế là chúng mang tính triết lư. Triết lư chẳng qua là những kinh
nghiệm sống, nghiệm đúng nhiều trường hợp. Nghiệm đúng càng nhiều th́ triết
lư càng nâng cao. Ví dụ người Việt bảo "cha nào con ấy", th́ người
Pháp cũng nói "cha nào con ấy" (chỉ khác nói… bằng tiếng Pháp) bởi
v́ ở đâu cũng vậy, tâm hồn con trẻ là tờ giấy trắng mà dấu ấn gia đ́nh được
in lên. Ưu thế của triết lư dân gian là một triết lư có thể được phổ biến
bằng nhiều cách, cách nào cũng vẫn "c̣n thịt”, có mùi vị của cuộc sống, quên
câu này c̣n có thể nhớ câu kia. Cùng một nguyên lư “cha nào con ấy”,
người ta c̣n nói “con ai mà chẳng giống cha, cháu nào mà chẳng giống bà
giống ông", “giỏ nhà ai quai nhà nấy“, "trứng rồng lại nở
ra rồng, liu điu lại nở ra ḍng liu điu”... và chắc c̣n nhiều nữa.
Lại nữa, triết lư dân gian v́ gắn với đời sống, nên bao gồm cả các vấn đề
có ư nghĩa chung nhất của vũ trụ quan và nhân sinh quan, lẫn những vấn đề
của những mảng sống hẹp hơn, có dân tộc này có thể không có ở dân tộc kia.
Đúng ở vùng này nhưng không đúng ờ vùng khác như: “Thọ tỷ
Nam sơn, phúc như Đông hải"
chỉ có ở Trung Quốc, ai muốn mượn th́ phải ghi chú, hoặc "Thuận vợ,
thuận chồng tát biển Đông cũng cạn. Thuận bè, thuận bạn tát cạn biển Đông”
th́ chỉ có ở Việt
Nam. "Đứng bên ni đồng ngó
bên tê đồng mênh mông bát ngát, đứng bên tê đồng ngó bên ni đồng, bát ngát
mênh mông” th́ chắc hẳn không nẩy sinh ở đồng bằng Bắc Bộ... Thế mà vừa
triết lư, vừa mô tả, thành ra người đọc không bị chán. Cung cách diễn đạt
lại rất linh hoạt uyển chuyển, c̣n ghi đậm cấu trúc thẩm mỹ của cư dân, nên
luôn có yếu tố lạ, mới, gây hiệu quả thẩm mỹ cho người ta và c̣n nhiều thế
mạnh khác làm cho tuổi thọ của chúng rất dài.
Chúng ta c̣n có thể khảo sát tính triết lư trong tục ngữ, ca dao... theo
các b́nh diện của đời sống: "Chuồn chuồn bay thấp th́ mưa" ngập bờ
ao thuộc nhóm kinh nghiệm thời tiết: "Thâm đông tím bắc th́ mưa. Khép
mông nhọn đít là chưa có chồng” là cả thiên nhiên lẫn con người: "Lá
rụng về cội”, "Cóc chết ba năm quay đầu về núi” là mối liên hệ
với cội nguồn trong đời sống nhân tính: "Anh em như chân tay. Vợ chồng
như áo cởi ngay vứt liền", là một ứng xử của người chồng trước một cuộc
căi lộn chị dâu em chồng...
Chúng ta sẽ lần lượt đi từng ô, trong cả một vườn hoa mênh mông, cả về
chủng loại hoa, lẫn độ lớn của khu vườn vô giá này.
Theo Người Hà Nội
|
