Cây Ngô đồng không trồng mà mọc

Gái chưa chồng anh chọc anh chơi

Huyền thoại ngô đồng
Văn Cầm Hải - Bảo Hân

Với Huế, ngô đồng không chỉ là loài cây thơ ca còn được sánh vai cùng 28 loài thân mộc khoác trên cửu đỉnh, biểu trưng cho cỏ cây nước Việt. Loài cây di tích này giờ trở nên hiếm hoi, những cây trồng từ thời vua Minh Mạng không còn nữa. Trong khuôn viên Đại Nội chỉ còn chưa tới 10 cây. Cây được xem là đẹp nhất hiện nằm ở Tả Vu cao khoảng 18m, đường kính 0,7m. Ngoài ra, chúng còn được trồng rải rác ở các lăng Minh Mạng, Tự Đức, ở công viên Thương Bạc, Phú Văn Lâu, công viên Tứ Tượng....

Cây ngô đồng cao quý như vậy nên theo Đại Nam Nhất Thống Chí, gần hai trăm năm trước khi cây được đưa về từ Quảng Đông về trồng ở hai bên góc điện Cần Chánh của hoàng thành Huế, vua Minh Mạng lại sai biền binh đem lá lên các núi để tìm khắp; tìm được rồi đem về trồng ở các góc điện. Cầm lá lên núi tìm cây ngô đồng về xuôi, khác nào mang cây ngô đồng trong huyền sử, trong thi ca về trồng trên đất Thần Kinh.

Giữa những tàng cây xanh thắm hai bên dòng Hương, mỗi khi hè chớm xuân tàn, chừng trung tuần tháng 2-3 âm lịch hằng năm, hoa ngô đồng lại nở. Trên thân cây cao, màu hoa xao xuyến tím khi mới nở, đến lúc viên mãn chuyển màu tím sẫm, từng cánh nhỏ như cánh cườm kết thành chùm nhưng không rối cành, và ở bất kỳ góc nhìn nào, hoa ngô đồng cũng tạo ra một nét thiền giữa không gian bởi phong thái dịu dàng thanh tao như một giấc mơ bâng khuâng lơ lửng giữa đất trời. Nhất là khi gió đổi mùa qua sông Hương, sắc hoa ngô đồng càng hư ảo hơn và có thể đó những mầm tím đã khơi lên một chiều tím loang vỉa hè trong gió heo may về như Trịnh Công Sơn từng hát lên với Huế.

Hình như khi hạ sơn về Huế, từ chỗ khác lạ thành quen ăn vui ở lâu ngày với đất đai với khí hậu núi Ngự sông Hương nên cây ngô đồng cũng thu nhận và phát triển ra cái tính cách "chướng" của Huế, bởi trong khi ngô đồng ở Trung Quốc hay Nhật Bản trổ hoa vào mùa thu, bắt đầu từ tiết Cốc Vũ thì ngô đồng Huế lại nở vào lúc cuối xuân chuyển hè, bất chấp cái nắng hạ khắc nghiệt miền Trung vốn làm khiếp đảm bao loài hoa khác.

Hoa ngô đồng đẹp là vậy nhưng trong chốn dân gian không phải ai cũng biết đến, thậm chí cả người Huế vẫn hay nhầm ngô đồng với vông đồng hoặc vông nem (cây bã đậu)! Thực ra, giữa hai loài cây ấy rất khác nhau, hoa vông đồng đỏ chói, lá non đem hấp cơm ăn để chữa bệnh mất ngủ còn hoa ngô đồng tím nhỏ nở như buồn vương trên cao, càng nở lá càng rụng nhiều tầng mảnh như vàng rơi, vàng rơi của Bích Khê.

Tiếng rơi mỏng của lá ngô đồng ngoài hiên vắng cũng đã làm rung động nhà vua- thi sĩ Thiệu Trị, nên trên bi lăng vị hoàng đế đã khuất vẫn còn vang tiếng ngô đồng rụng, cùng âm thanh với cúc ngoài đồng ba luống (Ly biên tam kính cúc / Dạ bán nhất thanh ngô).

Sau cơn bão lớn 1985, cây ngô đồng cao lớn nhất ở công viên Tứ Tượng bên bờ sông Hương bị đổ, để lại một khoảng trống trong không gian và trong lòng người Huế, đặc biệt là đối với nhiều thế hệ sinh viên. Bởi nơi đây mỗi khi mùa hoa về, buổi tan trường hoặc giữa chừng buổi học, tôi và các bạn lại trốn lớp ra ngắm và nhặt hoa rơi. Hoa ngô đồng đẹp nhất là lúc ban mai, sương chưa kịp tan nắng chưa kịp vàng, bấy giờ hoa ngô đồng lung linh và huyền ảo hơn. Tôi vẫn tin rằng, trong ký ức của nhiều người màu hoa ngô đồng năm xưa vẫn nở đầy tay.

Và để nhiều thế hệ mai sau không mất mát màu hoa ngô đồng, những công nhân của Công ty công viên cây xanh Huế đã lặng lẽ nhân giống 150 cây ngô đồng với hy vọng không gian Huế rồi sẽ lại ngợp sắc hoa huyền thọai này.
 

Ngô đồng xứ Huế

Một câu chuyện thú vị liên quan đến CÂY XANH ở Huế. Đã có không ít bạn đọc đã tỏ ra nhầm lẫn khi cho rằng:Ngô đồng chính là cây vông đồng hay là cây vông nem.


Thật ra từ trước đây, chuyện nhầm lẫn giữa cây Ngô đồng với cây vông đồng, cây vông nem đã từng xảy ra. Trên tạp chí Nghiên cứu Huế tập bốn 2002, do Trung tâm Nghiên cứu Huế xuất bản tháng 12.2002, trang 123, có giới thiệu bài viết rất công phu về cây Ngô đồng của tác giả Đỗ Xuân Cẩm. Đây là một bài viết khá đầy đủ về “Cây Ngô đồng ở Huế” như tên gọi của bài viết, có nhiều hình ảnh minh họa về các thời kỳ sinh trưởng của cây, đủ để những ai từng nhầm lẫn về cây ngô đồng xứ Huế nhận ra những khiếm khuyết của mình.
Do bài viết của Đỗ Xuân Cẩm trên tạp chí khá dài, chúng tôi xin mạn phép tác giả được lược trích một số đọan để bạn đọc gần xa nhận ra những nét đáng yêu của Ngô đồng xứ Huế. Trong phần 1-Vài nét về đặc điểm thực vật học, tác giả Đỗ Xuân Cẩm cho biết: Cây Ngô đồng ở Huế thuộc chi Firmiana. Hai loài thuộc chi Firmiana mọc tự nhiên ở rừng Việt Nam là Ngô đồng-Firmiana simplex và Ngô đồng đỏ (hay Bo rừng, Trôm màu)-Firmiana colorata Roxb. Theo dẫn liệu khoa học đầy đủ thì loài Firmiana-simplex phân bố tự nhiên ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam và các tỉnh miền nam Trung Quốc. Như vậy, điều cần xem xét tiếp theo là cây Ngô đồng ở Huế là loài nào trong hai loài thuộc chi Firmiana vừa nói. Các tài liệu đều thống nhất rằng, loài Firmiana simplex có hoa tập hợp thành chùm đầy lông, hoa vàng hay trắng vàng. Trong khi đó, loài Ngô đồng ở Huế có điểm nổi bật là hoa đực tạo thành chùm hoa hơi khác, toàn bộ trục hoa tự và đài hoa đều được phủ đầy lông màu hồng tím. Do vậy khi hoa nở rộ, cả cây nhuộm một màu hồng tím gần giống hoa Anh đào, trông rất đẹp. Qua đó, tác giả Đỗ Xuân Cẩm nghĩ rằng cây Ngô đồng ở Huế là một thứ biến chủng của loài Ngô đồng và xin được gọi tên là Ngô đồng Huế.
Theo Đỗ Xuân Cẩm: sở dĩ có nhiều người nhầm lẫn Ngô đồng và các loại cây khác là do hiện tượng đồng quy tên gọi. Trong phần 1.2 Hiện tượng đồng quy tên gọi, Đỗ Xuân Cẩm cho biết: Ở Huế, nói đến Ngô đồng có người nghĩ ngay đến cây Ngô đồng ở Đại nội, nhưng cũng không ít người lại nghĩ tới cây Vông đồng và có người nghĩ tới cả cây Vông nem. Đây là một sự nhầm lẫn không nên có. Cây Vông đồng thuộc họ Thầu dầu, tên khoa học là Hura crepitans L. Lòai cây này có tán lớn, dày, thân có nhiều gai, lá hình tim, mép lá gợn sóng, quả hình bánh xe, khi chín phần vỏ quả trong hóa gỗ, khô dần rồi nứt ra phát thành tiếng. Đây là cây phổ biến, được người dân trồng ở đầu làng, trước am miếu, đền đài hoặc trồng gây bóng ở một số nơi khác. Ơí TP Huế, cây Vông đồng còn được trồng ngay trên hè phố (ví dụ đường Lê Quý Đôn, đường Lê Lợi, Hùynh Thúc Kháng...). Các tỉnh miền Nam gọi là cây Mã đậu. Cây Vông nem thuộc họ Đậu (Fabaceae), tên khoa học là Erythrina variegata L, cũng là loài cây thân có gai, thường được trồng cho trầu hoặc tiêu leo, trồng làm hàng rào hoặc mọc hoang nhiều nơi. Cây có hoa màu đỏ rất đẹp, lá được dùng gói nem, lá non nấu canh ăn an thần nhẹ, dễ ngủ. Cây phân bố tự nhiên khắp các miền của đất nước và ở các vùng sinh thái khác nhau, từ miền núi đến đồng bằng, kể cả vùng cát biển.

Cây ngô đồng ở Tả Vu Đại nội Huế-Ảnh:Phạm Bá Thịnh
Tác giả cũng đề cập đến những nhầm lẫn khác nhau trong các tài liệu khoa học do sự đồng quy tên gọi; có nơi cho rằng ngô đồng=dầu lai=dầu mè=đậu cọc rào; ngô đồng=tơ đồng; ngô đồng=trẩu=dầu sơn=mộc du thụ=thiên niên đồng...Quả là đã có sự phức tạp trong cách gọi. Cho nên du khách đến Huế khá thờ ơ khi nghe nhắc đến loài Ngô đồng. Tác giả Đỗ Xuân Cẩm cũng không nén nỗi sự cảm khái:”Hiểu Ngô đồng là Tơ hồng, là Trôm đơn, là Trẩu, là Đậu cọc rào, là Độc bình...và như thế thì ”Ngô đồng sinh hỷ, vu bỉ triêu dưng” (Kinh Thi) còn có ý nghĩa gì! Ngô đồng là Tơ đồng, là Đậu cọc rào, hay Độc bình thì làm sao có được câu thơ:”Nửa năm hương tiếng vừa quen/ Sân Ngô cành biếc đã chen lá vàng...”, và chắc Đỗ Phủ cũng không viết được:”Hương đạo trắc dư anh vũ lạp/ Bích Ngô thê lão phượng hòang chi” (Những hạt lúa còn sót sau khi chim anh vũ ăn rồi, cành ngô biếc trên đó chim phượng hòang thường đậu nghỉ cho đến lúc già)
Nỗi niềm ấy của Đỗ Xuân Cẩm cũng là lẽ tự nhiên của những người yêu Huế thấy chưa phải ai cũng hiểu hết những gì của Huế thân yêu.
Theo nhiều tài liệu khác nhau, thì cây Ngô đồng Huế đã được đưa từ Quảng Đông (Trung Quốc) về trồng ở hai bên góc điện Cần Chánh-Đại Nội từ thời Minh Mạng. Sau đó vua Minh Mạng sai người lên núi tìm kiếm mang về trồng thêm ở các góc điện. Những cây này hiện không còn nữa do năm tháng, mưa bão, nhưng đã có nhiều cây được trồng thay thế ở mặt sau Điện Thái Hòa, ở Tả Vu, Hữu Vu, tuổi đời vài ba mươi năm. Cũng có những cây Ngô đồng được trồng ra ngoài các công viên như Tứ tượng, Thương Bạc, Phu Văn Lâu, và các lăng Minh Mạng, Tự Đức. Ở công viên Tứ Tượng, ngày xưa có một cây Ngô đồng rất lớn, nhiều người dân đã nhìn thấy chim phượng hòang về đậu ở đó. Năm 1985, trong cơn bão lớn, cây Ngô đồng ấy đã đổ. May thay ở góc công viên ấy vẫn còn một cây Ngô đồng nhỏ, bây giờ nó đã cao lớn, ra hoa đã nhiều năm.
Hiện, Công ty Công viên cây xanh đã tìm được cách ươm mầm nhiều cây Ngô đồng con. Một thông tin rất đặc biệt là Công ty Công viên cây xanh đang dự định sẽ dành hẳn một con đường để trồng Ngô đồng. Lúc ấy, Huế sẽ có con đường rộ hoa tim tím khi vào trung tuần tháng hai âm lịch. Tiếp đó là con đường ấy tươi màu mầm non nảy lộc để rồi chuyển sang một màu xanh ngát. Những màu đặc trưng ấy của cây Ngô đồng, mong sao thật sớm hình thành.
NDT

Xin vui lòng liên lạc với  haphuonghoai@gmail.com về tất cả những gì liên quan đến trang web nầy
Copyright © 2003 Trang Ca Dao và Tục Ngữ
Last modified: 10/19/17