HƯƠNG HOA ĐẤT NƯỚC 1

Dẫn Nhập

Ví Dầu tình bậu muốn thôi,
Bậu gieo tiếng dữ cho rồi bậu ra...

1 CÁCH CẤU TẠO TẬP HƯƠNG HOA ĐẤT NƯỚC

Việc sao lục tập HƯƠNG HOA ĐẤT NƯỚC kéo dài hơn hai mươi lăm năm, nên tôi đã theo hai nguyên tắc trái ngược hẳn nhau, khi thì chép theo sách, khi thì ghi lại những câu truyền khẩu tự ngàn xưa. Mấy câu sau này có lẽ chưa hề xuất bản, và có thể theo các ông già bà cả mà chôn sâu dưới nấm mồ, mà chìm đắm trong lãng quên vĩnh viễn. Thuở nọ, tôi lần lượt xem qua các sách, các bài khảo cứu:
- Vài trương Miscellanées cửa Trương Vĩnh Ký,
- Vài trương Việt Nam Phong tục của Phan Kế Bính
- La Póesie Annamite (Thi ca Việt Nam) của Hồng Nhân,
- Le Paysan Tonkinois à travers le parler populaire (Xét tâm lý dân quê Bắc Việt theo ca dao) của Hồng Nhân,
- Diễn thuyết về ca dao của Song An Hoàng Ngọc Phách,
- Ca dao và lịch sử của Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến,
- Tục ngữ Phong dao của Nguyễn Văn Ngọc,
- Phụ nữ và ca dao, của Phan Khôi,
Quốc văn Giáo khoa thư, Nha Học Chánh Hà Nội xuất bán, Một bài khảo cứu của Lê Văn Phát, Một bài báo Đông Pháp Thời báo. Cùng nhiều bài tản mác trong các báo hằng tuần, hằng ngày [1] Hai quyển truyền bá mạnh nhất cho ca dao có lẽ là: Tục ngữ Phong dao, trong giới người lớn, và Quốc văn Giáo khoa thư, trong hàng trẻ con.

Hồi sơ khởi, tôi tính sao lục thiệt ít, sao lục vài câu hay cho các bạn trẻ xem chơi. Nhưng lần hồi bị lôi cuốn, phải nhiễm lấy cái tật của mấy anh nuôi cu đất, nuôi cá lia thìa. Họ bắt đầu nuôi một con rồi càng ngày càng nuôi nhiều. Tôi bắt đầu chép một câu, rồi càng ngày càng chép nhiều.

Về sau, tôi không phải sao lục nữa, mà lại gia công cứu vớt mấy câu sắp bị tiêu diệt, như đã nói ở trên.

Một nhóm học trò trường Trí Đức góp câu ở Hà Tiên, năm 1926, các bạn Nguyễn Minh Tâm, Nguyễn Văn Phòng góp câu ở Gò Công, năm 1982 cậu Lê Văn Tăng góp câu ở Bình Tịnh (Tân An), năm 1934; cô Nhìn Chi Lê góp câu ở vùng Cây Quéo Bà Chiểu, năm 1943; ông Liên Nga chép cho một mớ ở Tứ dân Văn Uyển (1946).

Ngoài ra các truyện ngắn, truyện dài, các bài nghị luận hoặc sách Pháp văn, tuy không chuyên khảo, nhưng thỉnh thoảng có đưa ra năm ba câu hát.

Thí dụ:
Sách Le Roman de Mlle Lys (Tình sử cô Huệ) của Nguyễn Phan Long, có dịch câu:
Một vũng nước trong,
Một dòng nước đục,
Một trăm người tục,
Một chục người thanh
Biết ai tâm sự cho thình
Mua tơ thêu lấy tượng Bình Nguyên Quân.

Sách Chồng Con của Trần Tiêu có ghi vế trên của câu:
Chồng con là cái nợ nần,
Thà rằng ở vậy nuôi thân béo mầm.

Truyện ngắn Quê Bạn của Thanh Tịnh có câu:
Hết mùa tót rã rơm khô,
Bạn về quê bạn biết mô mà tìm.

- Một truyện ngắn trong báo Sống có câu:
Tìm em như thế tìm chim,
Chim ăn biên bắc đi tìm biển đông.

Một nữ ký giả nhơn thảo luận về cà pháo vùng Nghệ Tĩnh, có dẫn câu:
Bồng em đi dạo vườn cà,
Cà non chấm mắm cà già làm dưa.

Bà Đào Phi Phụng diễn thuyết về vấn đề phụ nữ (Sài Gòn, lối 1943) có dẫn câu:
Xấu xa cũng thể chồng ta,
Dầu rằng tốt đẹp cũng ra chồng người.

Tôi chưa kể một người đã giúp tôi trong việc sưu tầm câu hát, bà thân mẫu tôi, người đã ở Huế, Quảng Trị, Sông Cầu từ năm 1897 cho đến năm 1907. Các câu bà đã mượn biên gởi cho tôi từ năm 1924, thì nay tôi ký thêm hại chữ T.N tức là Trương Nguyễn.Ngoài ra, tôi còn nhờ bạn Thuần Phong trình bày và bạn Lê Ngọc Trụ, một học giả đã nghiên cứu nhiều Luật Tứ Thinh và Luật Hôi Ngã, xem lại chánh tả.

II. DÂN TỘC Việt NAM VÀ CẤU HÁT
Các tỉnh ở Việt Nam

Tôi giả đò là người đi học từ lâu ở đất ngoài, và đã mất gốc rễ. Một hôm, tôi đổ bộ ở một dải giang sơn gấm vóc tại ven biển Thái Bình Dương. Tôi cất tiếng hỏi: Đây là nước nào? Người cố cựu đáp:

“Đây là Việt Nam, một Việt Nam minh mông trù mật, một Việt Nam bốn ngàn năm lịch sử, đã từng “chấn động một phương cầu”.

Kể hết các thành phố, các châu quận ắt rườm tai người, nên ta chỉ tóm lược mà thôi. Việt Nam có thành phố Huế, một cựu đô "gợi cảm", có thành phố Sài Gòn, lại có mấy tỉnh Lạng Sơn, Thanh Hóa, Bình Định, Mỹ Tho, Châu Đốc, Gò Công...”
- Anh về ngoài Huế lâu vô,
Họa bức tranh đồ để lại cho em.

- Sài Gòn mũi đỏ,
Gia Định xúp lê,
Giã hiền thê ở lại lấy chồng.
Thuyền anh ra Cửa như rồng lên mây.

- Ai lên xứ Lạng cùng anh,
Tiếc công bác mẹ sanh thành ra em...

- Ăn chanh ngồi gốc cây chanh,
Lấy anh thì lấy về Thanh không về.

- Ai vô Bình Định mà coi,
Đờn bà cũng biết cầm roi đi quờn.

- Chẻ tre bện sáo cho dày,
Ngăn ngang sông Mỹ, có ngày gặp em.

- Đèn nào cao bằng đèn Châu Đốc,
Ngọn gió nào độc bằng ngọn gió Gò Công[2]
Thối ngọn đông phong lạc vợ xa chồng,
Đêm nằm nghĩ lại, nước mắt hồng tuôn rơi.

Biên giới Việt Nam
Không thể nói rõ Việt Nam có biển Nam Hải và dải Trường Sơn. Nhưng có thể nói chắc chắn một bên có biển, một bên có rừng. ở biển, có thuyền mành đánh cá; ở rừng, ở rú các tiều phu xách "rựa quéo" vào đốn củi. ở hai vùng cực bắc, cực nam, đều có minh mông "ruộng cả ao liền":

Linh đinh qua cửa Thần Phù
Khéo tu thì nôi, vụng tu thì chìm

- Chiều chiều mây phủ Hải Vân,
Chim kêu gành đá, gẫm thân lại buồn.

- Thứ nhút vợ dại trong nhà,
Thứ nhì trâu chậm, thứ ba rựa cùn.

- Người ta đi cây lấy công,
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề...

- Chú kia nhổ mạ trên cồn,
Nước non không có miệng mồm lấm mem.[3]

Hai giai cấp lớn ở Việt Nam
Hai giai cấp lớn ngày trước là sĩ phu và bình dân. Sĩ phu gồm có: các quan, mấy thầy đồ, thầy khóa. Bình dân gồm có: các người cày ruộng, đăng sáo, đi ghe, v.v...

1. Văn chương điêu luyện của kẻ sĩ:
Ai về Giồng Dứa qua truông
Gió day bông sậy bỏ buồn cho em.

Hỡi cô tát nước bên đàng,
Cớ sao hớt ánh trăng vàng đổ đi

Yêu nhau yêu cả đường đi,
Ghét nhau ghét cả tông chi họ hàng.

Yêu nhau cau sáu bửa ba,
Ghét nhau cau sáu bửa ra làm mười.

Yêu nhau xé lụa may quần,
Ghét nhau kể nợ kể nần nhau ra.

Yêu nhau vạn sự chẳng nề,
Một trăm chỗ lệch cũng kê cho bằng.

Yêu ai thì nói quá ưa,
Ghét ai nói thiếu nói thừa như không.

2. Lời nói bóng bảy của dân cày:
Trâu anh con cỡi con dòng
Lại thêm con nghé, cực lòng thằng chăn.

Nhìn nàng, lụy nhỏ thấm bâu,
Nhạn bay cao bắn vói, cá ở ao sâu câu ngầm.

3. Tính hoạt bát của nông dân, của bình dân:
Nàng ngồi cửa Hữu bán cau,
Muốn xin chút vú sợ đau dạ nàng[4]

Cầm cân mà đi mua vàng,
Gặp em giữa đàng biết lượng làm sao

4. Mắt nhận xét tài tình của bình dân:
Nước đục là nước ở ao bàu, và các sông rạch nhỏ. Nước trong, nước tự nhiên mà trong, không đợi có máy lọc mới trong, nước mưa, nước dừa.
- Muốn trong, bậu uống nước dừa,
Muốn nên cơ nghiệp, bậu chừa lang vân.

5. Núi, ở Bắc Việt gọi là: hòn núi, trái núi:
Đố ai biết núi mấy hòn,
Sao vua mấy cái trăng tròn mấy nơi

Trái núi giả sơn son bằng "xi môn hay để ở vườn kiểng, người Nam Việt kêu là: hòn non, non bộ.

Một vùng đất thiệt lớn nổi giữa biển, cũng kêu là hòn. ở dưới mặt nước, phải có cát đá, rồi về sau đất mới bồi lên được. Khi đi thuyền, đi tàu, ở xa trông thấy cái hòn như một trái núi xanh đậm, như một cái chảo úp xuống. Vùng biển Hà Tiên, có Hòn Phú, Quốc, Hòn Đá Bạc, Hòn Khoai, Hòn Nần, Hòn Tay, Hòn Khô, Hòn Thổ Chu, v.v... ông Phi Vân, tác giả Đồng quê có chép câu:
Tháng ba, cơm gói ra hòn
Muốn ăn trứng nhạn, phải lòn hang mai.

Thi hào Tiên Điền, tác giả câu thơ tuyệt diệu:
Dẫu lìa ngó ý, còn vương tơ lòng.
chắc tiên sanh cũng thán phục sự nhận xét vừa nói ở trên.

6. Câu hò của bình dân:
Ngọn lang trắng, ngọn vắn ngọn dài (đọt)
Rau tần ô ngả dọc ngả ngang.
Trái dưa gang sọc đen sọc trắng,
Ngọn rau đắng, trong trắng ngoài xanh.

Chim quyên uốn lưỡi trên nhành.
Bởi em ở bạc, ông Trời nào đành để em!

Tả cây cỏ hết sức đúng. Còn tiếng "uốn lưỡi" hết sức dễ thương. Nhơn tiện xin mách câu hò ở tiểu thuyết Đồng quê, một câu hò dài cả ba mươi hàng chữ in, một câu hò "xưa nay" tôi chưa từng thấy! Tôi mách ra mà không chép, vì "sợ e" mang tiếng quá tham lam.

7. Nguyện vọng của kẻ sĩ. Kẻ sĩ mong mỏi cho đỗ đạt và làm quan:
Anh đi lọng lúa ba bông,
Bỏ em cấy lúa giữa đồng cây khô.

Người nào không chen được trong hàng công khanh, thì bị khinh
rẻ :
Lỡ quan, lỡ lính, lỡ làng.
Lỡ hàng dân giả, lỡ hàng công khanh.

Thuở ấy, hình như phụ nữ ít được học, nên tự xưng mình là
vụng về:[5]

Hiện thân phải trạch quân nhi sự,
Dương cầm còn trạch mộc nhi thê;

Em tuy phận gái vụng về,
Tơ duyên này dầu lỡ, em chẳng hề biết lo.

Người đang nghèo, chịu khó làm ăn để được giàu và sang để được có tàn có tán, có nghi vệ bề ngoài như các quan:
Có vất vả mới thanh nhàn,
Không dưng ai dễ cầm tàn che cho.

8. Hán học thấm nhuần trong dân gian.
Thủy đề ngự thiên biên nhạn,
Cao khả xạ hề đê khả điếu,
Chỉ xích nhơn tâm bất khả phòng.
E sau lòng lại đổi lòng,
Nhiều tay tham bưởi, chê bòng lắm anh.

Mảng coi ông vua Thuấn canh điền,
Chim thời cắn cỏ. tượng liền nhổ cây.

Bao giờ đồng ruộng thảnh thơi,
Nằm trâu thổi sáo, vui đời Thuấn Nghiêu.

Vua Thuấn cày trên non Lịch,[6]
Miệng thả ví dò, tay quất nhành ổi,
Ống địch dài khen ai khéo thổi,
Giọng thâm trầm nhiều nỗi khúc mắc.
Miếu thần linh có cây mộc trắc,
Hai đứa thề chết ngắt một đứa
Nước ngả ba chảy ra Dòng Dứa
Nghe giọng em hò anh ứa giọt lụy.

Phong thổ Việt Nam
"Xưa nay" ai ai cũng đồn Việt Nam nóng nực. Nóng nực đã đành, nhưng cũng có mấy ngày lạnh, mấy tháng lạnh, mấy vùng không lạnh ở miền xuôi, và nhiều vùng lạnh đứt ruột ở cao nguyên. Ban đêm, thổi ngọn gió tây, mà trong nhà thiếu mền, thiếu ăn, thiếu thốn, tài nào lại không thắt thẻo ruột gan:
Ra óc để áo lại đây,
Đêm khuya em đắp, gió tây lạnh lùng.

Gặp cơn dông mưa, nhất là mưa phùn họ lại không lạnh hay sao:
Trời mưa xăn ống cao quần,
Hỡi cô bán thuốc nhà gần hay xa.

Sử ký Việt Nam
Bà Triệu:
Con ơi con ngủ cho lành,
Mẹ đi gánh nước rửa bành ông voi.
Muốn coi lên núi mà coi,
Coi bà Quản tượng cỡi voi bành vàng.

- Hậu quân Võ Tánh:
Ngó lên trên Tháp Cánh Tiên
Cảm thương quan Hậu thủ thiềng ba năm.

- Hàm Nghi, Đồng Khánh:
Thôi thôi chớ nói mà rầu,
Khúc Giữa Đồng Khánh, hai đầu Hàm Nghi.

Tôn giáo: Một trong nhiều tôn giáo Việt Nam xưa
- Chết ba năm sống lại một giờ,
Để xem người cũ phụng thờ làm sao.

Em thác ba năm xương tàn cốt rụi.
Eng đầu thai con nhạn bạch về đậu bụi chanh.
Cất tiếng kêu anh đi nói vợ,
Đứng chờ đợi em như hồi buổi xuân xanh không còn.

III XUẤT XỨ CỦA CÂU HÁT
Câu hát nào phát sanh ở vùng nào? Về đời nào? Tôi chưa thây tài liệu cho biết rõ về hai điều ấy. Nhìn một hai chữ trong câu, tôi đoán chừng xuất xứ của nó mà thôi. Vài câu có lẽ ở Bắc Việt hay Đàng Ngoài.

Bõ công:
Em là con gái Phụng Thiên,
Bán rau mua bút mua nghiên cho chồng.
Nữa mai chồng chiếm bảng vàng,
Bõ công tắm tưới vun trồng cho rau.

Cheo:
Có cưới mà không có cheo,
Nhân duyên trắc trở như kèo không đanh. (đinh)

Đốt:
Quế càng già càng tốt,
Mía càng đốt càng ngon;

Anh thương em đặng nghĩa vuông tròn.
Mấy sông cũng lội, mấy hòn cũng leo.

Hoa chanh:
Chị giàu quần lãnh hoa chanh,
Chúng em khốn khó quấn quanh lụa đào

Thuốc lào:
Nhớ ai như nhớ thuốc lào,
Đã chôn điêu xuống lại đào điếu lên.

Yên:
Phải chi anh chưa vợ, hãy còn nợ còn duyên,
Em cũng cậy yên như thuyền cậy lái,
Ai ngờ phận lái như gái nghịch cheo,
Thôi anh phải giữ lấy lèo,
Đừng ham thả lỏng hiểm nghèo có khi.

Vài câu có lẽ ở Trung Việt.
Thân em như củ ấu gai,
Ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen.
Ai ơi nếm thử thà xem,
Nếm ra mới biết rằng em ngọt bùi.

Tôi được biết hai thứ trái ấu:
1) Ấu Nam Vang, hay đem bán ở Sài Gòn. Trái dài lối bốn năm phân, có hai gai,hình dạng hơi giống cái ách trâu bò. Vỏ đen ruột trắng.
2) Ấu ở Huế, cũng vỏ đen, ruột trắng. Lớn cỡ trái mầng quân, trái nhãn, có ba bốn gai. Coi như tròn, mà không tròn.

Tuồng Trần Bồ có câu:
Em sợ là sợ mần ri, bấy chừ chị thương, trái ấu cũng tròn; sợ đến khi chị ghét bồ hòn cũng méo.

Chợ Quán, chợ Dinh:
Đem em mà bỏ vô nôi,
Để mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu,
Mẹ đi Chợ Quán, Chợ Cầu,
Mua cau Chợ Vả mua trầu Chợ Dinh

Đố anh con rít mấy chưn,
Cầu ô mấy nhịp, Chợ Dinh mấy người.
Mấy người bán áo con trai
Chợ trong bán chỉ, chợ ngoài bán kim.

Chợ Quán, Chợ Dinh không rõ ở vùng nào, tỉnh nào. Có lẽ người ở vùng đó vô làm ăn ở Nam Việt, rồi đem tên cũ mà gọi xứ mới. Gần Sài Gòn, có Chợ Cầu, Chợ Quán.
Ở tỉnh Gò Công, có Chợ Dinh (Đồng Sơn); Bến Trong (làng Bình Ân), Bến Ngoài (làng Kiến Phước)[7]

Ghe:
Anh ngồi phần thủ trống treo,
Miệng kêu ghe ghé chơn trèo xuống thang.

Hình như Đàng Ngoài cho tiếng "ghe" là tục, nên dùng tiếng thuyền". Tiếng ghe có lẽ là tiếng Đàng Trong: ghe cụi, ghe cửa, ghe bầu nan, v.v

Hề:
Anh đi ba bữa anh về,
Rừng cao nước độc chớ hề ở lâu.

Ở Nam Việt, hình như ít dùng tiếng hề.

Vài câu ở Nam Việt:

Bông:
Tiếc con gái khôn lấy thằng chồng dại,
Cũng như cái bông hoa lài cặm bãi cứt trâu.

Đặng:
Ngồi buồn xe chỉ uốn cần,
Chỉ xe chưa đặng, cá lần ra khơi.

Hoài: ,
Xuân ngắn nhứt gia đào lý hạnh,
Tuế hàn tam hữu trúc tòng mai;
Sử kinh anh ráng dùi mài,
Lòng em chí quyết đợi hoài duyên anh.

Lịch sự:
Nước sông còn đỏ như vang,
Nhiều nơi lịch sự hơn nàng, nàng ơi.

Thiệt:
Nước mắm ngon chấm con cá liệt.
Em có chồng rồi nói thiết anh hay.

Thương:
Thương chi tam tứ núi, anh cũng trèo,
Thất bát giang, anh cũng lội, cửu thập đèo, anh cũng qua.

Ta thứ đem các tiếng: bông, đặng, hoài, v.v... đối chiếu với tiếng Bắc Việt: bông: hoa - đặng: được - hoài: luôn, mãi - lịch sự: đẹp - thiệt: thật.

IV SỰ GIAO THÔNG Ở VIỆT NAM
Tôi muốn nói sự giao thông ở miền Trung năm 1897, và tiếc không có được ngọn bút tài hoa của Nguyễn Tuân, tác giả Vang Bóng Một Thời.
Miền Trung cũng như tất cả Việt Nam thay đổi rất mau, cho nên năm ấy ta cũng có thể gọi là một thời xưa rồi. Vậy hồi thời xưa" 1897, hình như:
1. Các đội trạm "chạy" công văn, thì cỡi ngựa, hay chạy bộ. Chơn đeo lục lạc, tay cầm roi mây vút trót trót cho cọp, hùm khiếp sợ mà tránh xa.

[1] Vì thiếu tài liệu, tôi biên nhan sách không dược đúng lắm.
Việt Nan phong tục có lẽ đăng ở Đông Dương tạp chí, Hà Nội, 1912.
La Poésie Annamite, Le Paysan Tonkinois à travers le parler populaire có đăng
Ớ tạp chí Nam Phong, sau xuất bản thành sách.
- Bài của Hoàng Ngọc Phách và Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến đăng ở Nam Phong
Tục ngữ Phong dao. Vĩnh Hưng Long, phố Hàng đường xuất bản
Bài của Phan Khôi đăng Ớ Phụ nữ tân văn, Sài Gòn, 1934
- Bài của Lê Văn Phát đăng Ớ Extrême-asle, Sài Gòn, 1925
[2] Năm 1906
[3] (Một câu còn lưu hành ở Tân An năm 1948)
[4] Đứng phương diện khảo cứu, tôi xin lỗi sao lục bài thơ Bán Cau của Nhiêu Tâm, Vinh Long, một bài chưa được mười phần thanh nhã:
Hơi cau ai bán tiếng nghe rao.
Tốt vóc mà trong biết thể nào
Giấu để trong buồng e đóng đục
Bày ra trước mắt thấy ngon dao.
Muốn mua nên phải xem từ vú
Có bán xin cho thử cái nào,
Chuốt ngót của mình ai dám chắc,
Biết lòng biết ruột xỉa tiền trao.
[5] Xem Chương V - Dạy trẻ
[6] các câu hò vần trắc này, ông Hữu Lân (một thi sĩ Hà Tiên) được nghe trên song Long Xuyên lối năm 1910
[7] ...Năm 1931 cha tôi nay đã quá cố, dắt anh em chúng tôi đi thăm cảnh Sơn Qui, Gò Công. Ông Nguyễn Văn Xá. người làng Dương Phước, gần chợ Tăng Hòa, Cứa Khâu kề lại câu chuyện này.

Trang 1 Trang 2 Trang 3 Trang 4 Trang 5 Trang 6 Trang 7 Trang 8 Trang 9 Trang 10 Trang 11 Trang 12

Tập 2

Trang 13 Trang 14 Trang 15 Trang 16 Trang 17 Trang 18 Trang 19 Trang 20

Xin vui lòng liên lạc với haphuonghoai@gmail.com về tất cả những gì liên quan đến trang web nầy Copyright © 2003 Trang Ca Dao và Tục Ngữ Last modified: 03/24/16

Xin vui lòng liên lạc với haphuonghoai@gmail.com về tất cả những gì liên quan đến trang web nầy
Copyright © 2003 Trang Ca Dao và Tục Ngữ
Last modified: 03/24/16