Mới nghe qua dường như có thể giải thích thành ngữ ăn ốc nói mò nhờ vào quan hệ nhân quả: “ăn ốc thì nói mò” hay “Vì ăn ốc nên nói mò”, tương tự như khi hiểu các tổ hợp từ ăn ốc lạnh bụng, uống rượu nhức đầu, hút thuốc khản giọng… Song, cái ý nói mò (tức nói đoán chừng, hú họa, không chắc trúng, vì không có đủ căn cứ để nói) của ăn ốc nói mò lại chằng có mối liên hệ nào với việc ăn ốc cả. Nói cách khác, ở đây giữa ăn ốc và nói mò không có quan hệ nhân quả. Vậy thì, ăn ốc và nói mò kết hợp với nhau theo quan hệ gì? Và thành ngữ ăn ốc nói mò đã xuất hiện như thế nào? 

Có người cho ăn ốc nói mò có xuất xứ ở việc uống rượu ăn ốc ở các quán đầu làng. Rượu vào lời ra. Người quá chén thường nói năng lung tung, hết chuyện này sang chuyện khác, đúng, sai, hay, dở, tục, thanh, không để ý tới. Cách giải thích này xem ra có một ít lí lẽ, song chưa thể yên tâm được. Nói mò trong ăn ốc nói mò không phải nói lung tung, chuyện này sang chuyện nọ như người say rượu mà là nói hú hoạ, đoán chừng về một điều cụ thể, vốn xác thực nhưng không biết hoặc chưa biết chắc chỗ đúng của điều cần nói là đâu.

Cũng có người nghĩ tới quan hệ điều kiện - giả định giữa việc ăn ốc và việc mò ốc: “muốn ăn ốc phải mò ốc” để cắt nghĩa xuất xứ của ăn ốc nói mò. Nhưng tại sao ý “muốn ăn ốc phải mò ốc” lại liên hội được với ý “nói mò, nói hú họa, nói không có chứng cứ” của ăn ốc nói mò đã nêu trên.

Chúng ta thử tìm hiểu nguyên nhân của thành ngữ này theo một hướng khác. Như đã biết, trong tiếng Việt có một từ mò là động từ (mò ốc, mò cua…) và một từ mò là trạng từ (nói mò, đoán mò...) Mò trong ăn ốc nói mò chính là từ mò trạng từ, chỉ cách thức hành động. Như vậy, giả định có quan hệ điều kiện giữa ăn ốc và mò ốc nêu trên là không có lí. Điều cần làm rõ ở đây là, vậy thì (nói) mò đã đi vào ăn ốc nói mò bằng con đường nào?

Trong lời ăn tiếng nói của dân gian, bên cạnh ăn ốc nói mò chúng ta còn gặp các cách nói ăn măng nói mọc, ăn cò nói bay, ăn măng nói mọc dùng chỉ sự bịa đặt, dựng chuyện, vu khống; ăn cò nói bay nói về thói chối bay, chối phắt, coi như không có, không biết điều đó có xảy ra thật. Ở hai cách nói này, gánh nặng ý rơi vào các vế sau, (nói mọc, nói bay), giống như cách nói ăn ốc nói mò. \/à, vế đầu (ăn măng, ăn cò) dường như chỉ giữ chức năng cấu tạo hình thái chứ không mang chức năng biểu ý. Đây là một loại các trúc độc đáo rất hiếm thấy trong thành ngữ tiếng Việt. Có thể hình dung cơ chế tạo lập kiểu cấu trúc như sau:

1. Có một “từ” A biểu thị một hiện thực, ví dụ “mọc” trong thành ngữ ăn cò nói bay… ăn măng nói mọc biểu thị tính hay vu khống, dựng chuyện ở một loại người nào đó.   

2. Do nhu cầu diễn đạt có tính hình ảnh, gây ấn tượng mạnh mẽ hơn, người ta đã tạo ra lối nói mới dựa trên khuôn mẫu của cách nói đã có trước trong ngôn ngữ. Cách nói mới này được xây dựng theo nguyên tắc :

- Tìm trong ngôn ngữ một từ (B) có quan hệ lôgich với A, sao cho được một quan niệm khi kết hợp với A (theo trật tự AB hoặc BA) hợp với logich nhận thức người bản ngữ. Ví dụ: nếu A là mọc thì B phải là măng (hay trăng, răng...), vì nói măng mọc (hay trăng mọc, răng mọc,…) đều có thể quan niệm được. Còn nếu A là bay thì B phải là cò (bay chim, cờ, lá…) vì nói chim bay (cờ bay, lá bay)… đều hợp lôgich.

- Tùy vào đặc tính phạm trù của điều được nói đến và của hiện thực do B biểu đạt tìm một hình thức (từ hoặc tổ hợp từ) có khả năng tương kết với AB (BA) theo luật này hay khác (chẳng hạn, đối với điệp) để tạo thành khuôn của cách nói mới. Chẳng hạn, điều được nói tới trong ăn măng nói mọc (ăn ốc nói mò, ăn cò nói bay,…) có thể quy vào phạm trù ứng xử nói năng, do đó, các từ được chọn làm các yếu tố cấu trúc có thể là ăn nói, lời lẽ, nói năng,....

Vì B là từ chỉ sự vật thuộc phạm trù cái ăn được, nên người nói đã chọn từ ăn nói trong số các từ trên tương kết với măng mọc. Cuối cùng, dùng luật đối và điệp, vốn là biện pháp được dùng rất phổ biến trong thành ngữ, tục ngữ tiếng Việt với tư cách là chất gắn kết các yếu tố A, B để tạo thành khuôn mới. Cụ thể ăn măng nói mọc được phân tích ra như sau: ăn nói tương kết với măng mọc nhờ luật đối và điệp tạo thành ăn măng nói mọc giống như dân gian đã dùng các từ ong bướm và lả lơi để tạo ra thành ngữ bướm lả ong lơi hoặc dùng các từ đi mây về gió. Ăn cò nói bay và ăn ốc nói mò đều được tạo thành theo con đường nói trên.

 

Các Bài Khác: Ăn cháo đái bát Ăn cơm nhà thổi tù và hàng tổng Ăn chay niệm phật nói lời từ bi Ăn cơm nhà thổi tù và hàng tổng Ăn ốc nói mò Ăn vóc học hay Áo Gấm Đi Đêm Áo vải, cờ đào Ba chìm bảy nổi Ba hồn bảy vía - Ba hồn chín vía Bá Nha Tử Kỳ Ba que xỏ lá Bách phát bách trúng Bầu dục chấm mắm cáy Bóc ngắn cắn dài Bợm già mắc bẫy cò ke Bóng chim tăm cá Cà cuống chết đến đít còn cay Cái tổ con chuồn chuồn Cạn tàu ráo máng Cáo mượn oai hùm Chân nam đá chân chiêu Chạy như cờ lông công Chén tạc chén thù Chết đứng như Từ Hải Chim sa cá lặn Chờ được mạ, má đã sưng Chó mái chim mồi Chưa biết mèo nào cắn mỉu nào Có công mài sắt có ngày nên kim Có nếp có tẻ Con cà con kê Cõng rắn cắn gà nhà Cú kêu cho ma ăn Cửa Khổng sân Trình Đa nghi như Tào Tháo Đèo heo hút gió Đi một ngày đàng, học một sàng khôn Đồng không mông quạnh Dốt có đuôi Đua ghe ngo Được voi đòi tiên Đười ươi giữ ống Ếch ngồi đáy giếng Gia đình truyền thống của người Êđê Giàu làm kép hẹp làm đơn Giàu vì bạn, sang vì vợ Gửi trứng cho ác Há miệng chờ sung Há miệng mắc quai Hàng tôm hàng cá Hồn xiêu phách lạc Kẻ tám lạng người nửa cân Khôn cho người ta rái, dại cho người ta thương Kín cổng cao tường Lá lành đùm lá rách Lá mặt lá trái Len lét như rắn mùng năm Lệnh ông không bằng cồng bà Lo bò trắng răng Lời ong tiếng ve Ma ăn cỗ Mạt cưa mướp đắng Máu ghen Hoạn Thư Môn đăng hộ đối  Một nắng hai sương Năm tao bảy tuyết Nát như tương Nhạt phấn phai hương Như nước đổ đầu vịt Nợ như chúa Chổm Nói có sách, mách có chứng Nói nhăng nói cuội Nói toạc móng heo Nước mắt cá sấu Oan Thị Kính Ông chẳng bà chuộc Quýt làm cam chịu Rách như tổ đỉa Rau muống tháng nhịn cho mẹ chồng Rước voi giày mả tổ Sơn cùng thủy tận Sống để dạ chết mang theo Sức dài vai rộng Tấc đất cắm dùi Thả mồi bắt bóng Tham bát bỏ mâm Thoả chí tang bồng Thua keo này bày keo khác Tiền trảm hậu tấu Tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa Trộm cắp như rươi Trúc dẫu cháy đốt ngay vẫn thẳng Trướng rủ màn che Tứ cố vô thân Tức nước vỡ bờ Ướt như chuột lột Vàng thau lẫn lộn Vừa ăn cướp vừa la làng Vụng chèo khéo chống Xác như vờ, xơ như nhộng